Intervju sa akademikom Brankom Radojičićem

[G R A D]

"Pobjeda", 18. 04. 2005., Kultura i društvo

Akademik Branko Radojičić: Istina o crnogorskim seobama

Glas akademika Branko Radojičića decenijama je jasno artikulisan glas intelektualnog otpora intencijama da se pseudoistoriografijom i mitomanskim postavkama negira Crna Gora i njeno postojanje. Prosvjetno-naučnom djelatnošću bavi se cijelih pet decenija. Svo to vrijeme insistirao je na potrebi da se crnogorske naučne institucije okrenu zapostavljanim pitanjima nacionalne nauke i kulture. Za Pobjedin dodataka "Kultura i Društvo" govori o posljedicama koje su po Crnu Goru imale vanjske i unutrašnje migracije i poziciji koju Nikšić istorijski ima u društvenom i privrednom biću Crne Gore.

* Profesore Radojičiću, u vašim knjigama i radovima bavili ste se i pitanjima pitanjima migracija koje su za posljedicu imale naseljavanje područja današnje Crne Gore. Što bi mogao biti naučno fundiran odgovor na to pitanje ?

-Nesporni su naučni dokazi da su preci Crnogoraca, kao posebna plemenska skupina Slovena, došli sa prostora Polablja i Pomorja, nizijskih krajeva oko Baltika (H. Skaleva je unijela na karte 12. 000 slovenskih toponima na tom prostoru, a R. Rotković je utvrdio postojanje 830 toponima koje su preci Crnogoraca prenijeli iz stare postojbine na prostor današnje Crne Gore). Doseljenike iz ravničarskih i civilizacijski razvijenih krajeva privlačilo je Crnogorsko primorje, gdje su postojali rimski gradovi u raspadanju vlasti, i središnja udolina (Zetska ravnica, Bjelopavlići i Nikšićko polje). Državna teritorija koju su naselili Sklavi Dukljani, kako ih nazvaše Vizantijci, po središnjem rimskom gradu Duklji, postepeno se širila prema najvišim planinama, prirodnoj granici prema ostalim skupinama slovenskih plemena. Poznati vizantolog G. Ostrogorski kaže da je Duklja - Zeta prva od slovenskih država uspjela da se osamostali od Vizantije. Ta moćna država će postati kraljevina 1077. godine. U njoj će jedno vrijeme biti i Raška, kao i druge okolne slovenske države. U državi Nemanjića, oko 170 godina, Zeta će imati autonomnost, imaće svoje kraljeve. Doći će do jačanja veza između Srba i Crnogoraca. Osamostaljenjem Zete u doba Balšića ponovo će jačati njena veza sa ostalim djelovima Mediterana. Za vrijeme vladavine Balše II Crnogorci vode teške borbe protiv Turaka u primorskoj ravnici današnje Albanije. U tim borbama Balša II je poginuo 1385. godine kod Berata. Crnogorci su zaustavili prodor Turaka, ali su i prekinute veze sa Srbijom preko Drima i oni ne učestvuju u bici na Kosovu (1389). Povlačenje Srba poslije te bitke ide prema sjeveru i to ne samo sa Kosova, već i iz doline Ibra, Lima i Tare. Srbija će kao država postojati još dugo, a Srbi će se u velikim talasima seliti prema sjeveru i u Vojvodinu, koju će Turci zauzeti tek između 1520. i 1560. godine.
Priče o doseljavanju predaka crnogorskih plemena (rodonačelnilci) sa Kosova, kasnije su izmišljene, u skladu sa osvajačkom politikom, ali te priče nemaju naučnu osnovu. Poznati naučnici J. Cvijić i J. Erdeljanović isticali su da sva veća plemena crnogorska vode porijeklo od doseljenika u 6. i 7. vijeku. Dakle, više od 1400 godina postojanja Duklje-Zete-Crne Gore. prirodno i društveno-geografski odvojene od Srbije, a otvorene prema Mediteranu, pojačaće etičke i etničke razlike između Crnogoraca i Srba.

*U kojim pravcima su se najčešće selili Crnogorci ?

- Crnogorci su se mnogo iseljavali, osobito kada su se pred najvećim osvajačima morali povlačiti u planine. Prve seobe su išle iz središnjih djelova u Crnogorsko primorje, kada je ono pripadalo Mletačkoj Republici ili Austro-Ugarskoj. Kao primjer navedimo da se poslije Morejskog rata (1684-1699) u Boki duplirao broj stanovnika, doseljenicima iz unutrašnjosti Crne Gore. Brojni se sele u Istru, zapadnu Hrvatsku, Bosnu, a od Karađorđevog ustanka (1804) najviše u Srbiju. Brojni su selili u Ameriku, Skadar, Carigrad i druge krajeve svijeta. Poslije drugog svjetskog rata iz Crne Gore se u Vojvodinu preselilo 38.000 stanovnika.

*Koje su karakteristike unutrašnjih seoba Crnogoraca?

- U vrijeme napada jačih osvajača Crnogorci se povlače u planine. Najljepši primjer za to je podlovćenska Crna Gora, koju sve zemlje u Evropi, osim Turske, smatraju slobodnom već od polovine 16. vijeka. Kao karakteristične treba pomenuti seobe Vasojevića, Nikšića i Drobnjaka, a slično je i sa ostalim plemenima. Vasojevići su do prodora Turaka naseljavali istočne djelove Zetske ravnice, između Bratonožića i Kuča, a kasnije se postepeno povlače u Lijevu Rijeku i Gornje Polimlje. Iz središnje Crne Gore jake seobe u Potarje i Polimlje i u dolinu Ibra počele su još poslije pustošenja tih krajeva od strane Vizantije, 1149-1150. godine. Kasnije će se pojačavati doseljavanje plemena iz Zete - Nikšića i drugih u Potarje, Polimlje i dolinu Ibra, a osobito poslije iseljavanja Srba iz tih krajeva poslije bitke na Kosovu i velike seobe Srba pod Arsenijem Čarnojevićem Trećim (1690).
Seoba Nikšića u Župu nikšićku i Nikšićko polje, krajem 14. i u 15. vijeku uslovljava povlačenje ranijih stanovnika u planinske krajeve - Ugrenovića, Drobnjaka i Riđana. Drobnjaci se sele u dolinu Komarnice, da bi polovinom 19. vijeka stalno naselili Jezera drobnjačka. Kasnije će se i Nikšići odseliti u razne pravce, a Nikšićko polje i okolne krajeve će, poslije Veljeg rata (1876-1878.) naseliti doseljenici iz Katunskog krša, čiji potomci danas čine 90 odsto stanovništva grada i kraja. Oslobođenje Podgorice, Spuža, Bara i Ulcinja usloviće nove seobe iz agrarno prenaseljenih krajeva, kao i kasnije poslije oslobođenja dolina Tare, Lima i Ibra. Unutrašnje migracije stanovništva u periodu poslije Drugog svjetskog rata u Crnoj Gori imaju karakter seoba iz sela u gradove. Prema podacima sa popisa iz 2003. u Crnoj Gori 62 odsto stanovništva živi u gradovima. Dosta je izražena i migracija iz planinskih područja prema središnjem regionu i crnogorskom primorju.

* Kako gledate na ekcesne dimenzije nekih pojava koje su posljednjih godina karakteristične za društveni život Nikšića ?

- Pokretači nacionalističkih ratova, poslije 1990. godine, planirali su da Nikšić, kao granični grad prema Hercegovni i južnoj Hrvatskoj, posluži kao odskočna daska za uspostavljanje novih granica Srbije. Takvoj ulozi Nikšić se nije na vrijeme odupro. Došlo je do pogibije mnogih mladih Nikšićana, koje su, uz propagandu, razvile veliku mržnju. Nikšić je pretvoren u mjesto ratnih pokliča i svega što prljavi ratovi donose. Iz takvog stanja Nikšić će se početi izvlačiti tek poslije 1997. godine. Ostale su teške posljedice na cjelokupni život grada i kraja, osobito vidne u privredi, kulturi, načinu života, a takvo stanje podstiče javljanje i dalje raznih nacionalističkih manifestacija. Nikšić se, u prošlosti, prvi od gradova Crne Gore oslobodio plemenštine, međunacionalne i međuvjerske mržnje, treba očekivati da će i sadašnje negativne sociološke i druge pojave ubrzano nestajati.

Grad od izuzetnog značaja

* U Vašim radovima daosta pažnje je posvećeno Nikšiću i nikšićkom kraju. Kakvu je ulogu taj grad imao za crnogorsku privredu i kulturu ?

-Nikšić je u Kraljevini Crnoj Gori bio poznat kao nosilac progresa, kulture, prosvjete, trgovine. Doprinosile su tome jake veze sa Bokom kotorskom i Dubrovnikom. Između dva svjetska rata Nikšić je, kao i cijela Crna Gora, ekonomski nazadovao. Otpor vlasti u Kraljevini Jugoslaviji ispoljavao se u Nikšiću preko kulturnih manifestacija i demonstracija.
Poslijeratni industrijski razvoj Nikšića bio je zasnovan na bogatstvu hidroenergije, rude boksita, šuma, a i na strateškom značaju Nikšića, zbog čega je došlo do gradnje Željezare. Nagla urbanizacija donijela je i mnoge sociološke i osobito kulturne probleme.

Kulturni razvoj Nikšića će biti ubrzan

* Kakvu dalju ulogu može imati Nikšić u društvenom razvoju Crne Gore ?

-Dalji kulturni razvoj Nikšića, uz izvjesno već pokrenutu privredu, grada u kojemu su brojne kvalitetne osnovne i srednje škole, Filozofski fakultet, mediteranske i javne ustanove, takođe će biti ubrzan. Prioritetno je potrebno sačuvati od daljeg uništavanja kulturne spomenike, otvoriti srednju muzičku školu, obnoviti lokalnu televiziju, pokrenuti razvoj Centra za kulturu, tradicionalno kvalitetna kulturno-umjetnička društva, pozorište, što će sve, uz razvijeni sport, povratiti Nikšiću ulogu važnog kulturnog centra Crne Gore. Oslonac takvog razvoja moraju biti mladi rukovodeći ljudi u privredi, politici, kulturi i svim oblastima života, kao i svi građani.


Vlatko Simunović

[Ćipur]

Akademik Branko Radojičić: Geografske aktuelnosti Crne Gore


(Pristupna besjeda DANU)


Moramo konačno usvojiti naziv jugoistočna Evropa jer je Crna Gora najmanje "balkanska zemlja"


Dukljanska akademija nauka i umjetnosti, u prvoj godini postojanja, prioritetno se bavila aktuelnim pitanjima tzv. "nacionalnih nauka" i nacionalne kulture. Ta pitanja su dugo zapostavljana, kako od državnih organa Crne Gore, tako i od naučnih i kulturnih institucija. Usporavan je rad na izradi Enciklopedije Crne Gore, geografije Crne Gore, istorije Crne Gore i istorije crnogorske književnosti. Akademija je pokrenula rad na svim tim projektima. Uobičajeni otpor, koji je pratio otvaranje svih važnijih crnogorskih naučnih i kulturnih institucija, nije zaobišao ni DANU. U suštini, to je kao uvijek, otpor Crnoj Gori i njenom postojanju.
Živimo u vremenu svjetskih zbivanja, stalnih promjena, otkrića i minucione podjele rada, mijenjanja tehnologija, načina života i društvenih odnosa, a to sve zahtijeva stalno prilagođavanje. Takvo stanje implicira integracije nauka i kulture i povećava odgovornost naučnih institucija. Geografija, kao prirodna i društvena nauka, pored obrazovnog, dobija i širi, aplikativni značaj. Savremen čovjek mora dobro da poznaje svijet, a pogotovo svoju sredinu.
Neki problemi geografije Crne Gore nijesu samo uskostručni. Malo je geografskih studija u kojima su Crna Gora ili pojedine njene regije kompleksno, kauzalno-funkcionalnim metodom, regionalno obrađene. Zadovoljavamo se onim što su o Crnoj Gori pisali stranci ili izvanjci. Najčešće su to opisi, a ne naučna obrada prostora. Ustaljene su i greške, koje obično nijesu slučajne. U navođenju površine Crne Gore (13812 km2), izostavlja se površina unutrašnjeg i teritorijalnog mora Crne Gore (4800 km2). Stalno se ponavljaju termini poput - "mala Crna Gora", "manja republika" i sl. U svijetu postoje 34 nezavisne države, koje su po površini ili broju stanovnika manje od Crne Gore (20 od njih su manje i po površini i po broju stanovnika). Po visini nacionalnog dohotka po glavi stanovnika i po opštoj razvijenosti, mnoge od tih zemalja su među najrazvijenijim u svijetu. Ističe se pripadnost Crne Gore i Jugoslavije "Balkanskom poluostrvu", "Balkanu" ili "balkanskim zemljama". Ti termini, geografski pogrešni, tendenciozno označavaju krajeve kulturne zaostalosti, ekonomske i etničke pocijepanosti, zabačenost prostora na kojemu dominiraju orijentalni uticaji, i to one posljednje, dekadentske faze Osmanlijskog carstva. Ovaj dio Evrope se danas sve više naziva jugoistočna Evropa, što bi u Crnoj Gori trebalo da bude prihvaćeno, jer je Crna Gora najmanje bila "balkanska zemlja". U posljednjih osamdeset godina u geografskim udžbenicima, monografijama, pa i planovima razvoja, Crna Gora se obično tretira kao "periferni", ili još gore "izolovani" dio Jugoslavije, što je takođe pogrešno.
Povoljnost geografskog položaja Crne Gore, jedne od najranije izdvojenih regija u Mediteranu, (Prevalitana, Duklja, Zeta, Crna Gora), prije svega je u njenom pripadanju srednjem Mediteranu. Odavno je rečeno "Ko je pristuan u plovidbi i trgovini na moru, taj je prisutan i u podjeli svjetskog bogatstva". U posljednjih trideset godina tri četvrtine ukupne međunarodne trgovine, po količini prevezene robe, obavljeno je preko mora. U tzv. "maritimne" zemlje - zemlje "litoralizacije", spadaju skoro sve razvijene zemlje svijeta. Crna Gora tek u najnovije vrijeme počinje shvatati važnost svojih 316 km mediteranske obale i svog povoljnog maritimnog položaja.
Priroda Crne Gore, sve do najnovijeg vremena, nije adekvatno predstavljena, a i dalje je nedovoljno izučena. Za svjetske geologe Crna Gora je "geološki mozaik", za geomorfologe, hidrologe, klimatologe, biogeografe, ona spada u najsloženije i najinteresantnije krajeve Evrope. Svaka riječna dolina, planina, brojni fenomeni prirode, opštine, gradovi, čekaju temeljitu naučnu obradu - geografske monografije. Široko je tu polje naučnog rada geografa. Odmah poslije II svjetskog rata predlgano je formiranje instituta za krš u Crnoj Gori. Nije to ni do danas urađeno. U Crnoj Gori je i dalje praksa, pored poznatih istraživača krša koji ovdje rade, da se za rješavanje složenih hidroloških i drugih praktičnih pitanja traže stručnjaci i institucije iz sredina za koje krš nema ni relativan ni apsolutan značaj. Praksa je pokazala da i poznati naučnici iz takvih sredina (geografi, geolozi, hidrolozi), naprave velike promašaje u rješavanju složenih problema krša. Najbolji primjeri za to su promašaji u rješavanju hidroloških problema na Nikšićkom polju, u kaptiranju voda Vidrovana, brojnih vrela oko Podgorice, rješavanju problema snabdijevanja vodom primorja, i mnogih drugih. Naša istraživanja geomorfologije i hidrologije krša Crne Gore, iznesena u više radova, ukazala su na neodrživosti zastarjelih teorija, koje potiču od prvih radova J.Cvijića, a koje na žalost, još uvijek podržavaju mnogi istraživači krša u Crnoj Gori, a osobito oni sa strane, što ima i mnoge loše posljedice.
Povoljnost prirodnih uslova za život, osobito u primorju i srednjoj Crnoj Gori, uslovili su bogatstvo arheoloških nalaza. Čovjek je na ovim prostorima živio prije više od sto hiljada godina. Otkrivena su mnoga arheološka nalazišta. Za arheološka istraživanja u Crnoj Gori nikada nije bilo dovoljno razumijevanja. Najvredniji primjerci arheoloških iskopina obično se nalaze u muzejima van Crne Gore (najvredniji primjerci iz Crvene stijene su u muzejima Sarajeva, a slično je i sa iskopinama od Odmuta, Beran krša, Budve, Ulcinja, Risna i drugih mjesta). Slična je sudbina i mnogih kulturnih bogatstava i pisanih dokumenata.


Istraživanje porijekla Crnogoraca često se zasnivalo na legendama ali i na širenju mita o Kosovu


Neizučenost prošlosti Crne Gore otežava geografska istraživanja. Za pravilno razumijevanje uvijek aktuelnog pitanja, odnosno Duklje-Zete i Srbije, navedimo ovdje riječi G. Ostrogorskog, koji u knjizi "Istorija Vizantije" kaže: "U poluzavisnim južnoslovenskim državama počeo je proces oslobađanja od Vizantijske prevlasti i borba protiv nje. Prva je u tome uspjela Duklja, odnosno Zeta", i S. Ćirkovića, koji u Enciklopediji Jugoslavije kaže: "Za Dukljane, čija se oblast proteže južnije od Kotora, car Konstantin VII Porfirogenit, od koga potiču svi podaci, ne kaže da se računaju u Srbe". Dalje on kaže: "Nema takođe nikakvih indikacija koje bi dopustile zaključak o eventualnom ranijem jedinstvu čitavog prostora koji se pripisuje Srbima". Kraljevstvo Duklje-Zete (1077), starije je od kraljevstva Srbije (1217) 140 godina. Duklja-Zeta je bila zemlja gradova, kulture, pomorske trgovine, a za feudalnu Srbiju XII vijeka G. Eost, poznati istorijski geograf, u knjizi "Istorijska geografija Evrope", kaže: "Rogato blago, konji i svinje čine glavno bogatstvo. Stanovništvo se još bavi lovom i ribolovom". U državi Srbiji, oko 160 godina, Zeta je imala autonomnost, svoje vladare, a i geografski je bila dosta odvojena. Međusobni kulturni i vjerski uticaj Raške i Zete, u tom vremenu bili su dosta jaki, što se trajno odrazilo na njihov opšti razvoj i zbližavanje. U vrijeme Balšića i Crnojevića razvoj Zete bio je oslonjen na primorske gradove i prekomorsku trgovinu. U tom vremenu osobito je narasla svijest o nacionalnoj posebnosti Dukljana-Zećana-Crnogoraca.
Period turske okupacije znatnog dijela Crne Gore, uz felurdžijski karakter autonomije, koji je Crna Gora u početku imala, potom, uz dugogodišnje ratove za oslobađanje, snažnu ulogu Cetinjske mitropolije, Cetinjskog zbora i drugih državnih organa, razvijaće se državnosti Crne Gore i još izrazitije se ispoljavati nacionalni identitet Crnogoraca. Često je prisutno pitanje - kada je Crna Gora, poslije turskih osvajanja, opet postala slobodna i nezavisna država? Pominje se početak 18. vijeka, godina 1796, 1858, 1878. Najbolji odgovor na to pitanje daju riječi engleskog ministra spoljnih poslova, lorda Melmesberia, u izvještaju podnesenom u Domu lordova u Londonu 1852. godine, koje glasi: "Što se tiče nezavisnosti te zemlje, bez obzira šta ko o tome misli, činjenica je da je Crna Gora nezavisna zemlja već oko 150 godina". Razvoj Crne Gore u vrijeme od 222. godine vladavine Petrovića neiscrpna je tema mnogih nauka, pa i geografije. To je period snaženja države, etničkih i etičkih posebnosti Crnogoraca.
Sa geografsko-političkog aspekta osobito je aktuelno pitanje Crna Gora u Jugoslaviji - državno, nacionalno, ekonomsko i kulturno. U geografskim i etnografskim studijama urađenim do I svjetskog rata bilo je objektivnosti.
S. Tomić u knjizi "Drobnjaci" (1902) navodi da su Drobnjaci prvobitno naseljavali istočne djelove Nikšićkog polja i da je od 117 bratstava Drobnjaka, i to onih najbrojnijih, 97 porijeklom iz Zetske ravnice, doline Zete i jugozapadne Crne Gore.
J. Erdeljanović, u knjizi "Kuči" (1909) ističe: "Kuči su se 1831. godine zaista sjedinili sa Crnom Gorom".
S. Šobajić, u knjizi "Crnogorci", koju završava 1915. godine, kaže: "Crnogorstvo i Crnogorci formirano je u narodu sve jače kao zasebna cjelina, kao narodnost".

[Ćipur]

Međutim, poslije objavljivanja kapitalnog djela J. Cvijića "Balkansko poluostrvo", 1918. godine, skoro sva djela iz geografije, posebno iz etnografije, o plemenima i nahijama u Crnoj Gori, nastojala su da opravdaju priključenje Crne Gore Srbiji, 1918. godine. Ime Crne Gore u administraciji i nauci zamjenjuje se terminima Zetska oblast, Zetska banovina. Nastoje se negirati sve etičke i etničke posebnosti Crnogoraca.
U knjizi "Balkansko poluostrvo" J. Cvijić kaže: "... svi su Srbi postali nadahnuti visokim i nacionalnim moralom i željom da osvete stare poraze i osnuju novu, sve veću državu". Za Dinarce, koje posebno ističe, Cvijić kaže: "Dinarski čovjek gori od želje da osveti Kosovo". O Crnogorcima Cvijić navodi mnogo pohvala, ali, u nastojanju da istakne razjedinjenost Crne Gore i razlike među pripadnicima pojedinih plemena, potencira pojmove "Stara Crna Gora", "Brda", kao i podjelu na plemena. Crnogorska plemena zapadno od rijeke Zete Cvijić naziva "crnogorskim", a istočna od Zete "raškim".
Cvijić zaključuje: "Poslije Balkanskih ratova Crnogorci su uvidjeli da ratničke osobine i lično junaštvo nisu dovoljni i da treba biti organizovan i dobro snabdjeven. Slavna nacionalna misija Crne Gore je završena. I ona može imati svoju ulogu samo kao sastavni dio jedne velike narodne cjeline. Ona je razumjela ovu potrebu i zato je tražila ujedinjenje sa Srbijom". Skoro svi kasniji radovi, posebno etnografski, prihvatili su Cvijećevo isticanje razlika i dijeljenje plemena Crne Gore. Prvaci plemena obično su, po takvima, doseljenici sa Kosova ili iz drugih srpskih krajeva. Prednjačili su u takvim, za sve druge zemlje Evrope neprihvatljivim načinom istraživanja stanovništva, J. Erdeljanović, S. Tomić i A. Luburić, a i neki savremeni istraživači stanovništva Crne Gore.



Crna Gora je bila žrtva najtipičnijih primjera nacističke geopolitike



Napomenimo ovdje da je veći broj radova o plemenima Crne Gore, Cvijećeve etnografske škole, u ovih posljednjih deset godina, ponovo štampan i to bez kritičkog osvrta. Istina, mi živimo u vremenu kada ne postoji naučne kritike ni u jednoj naučnoj oblasti, a nije mnogo bolje stanje ni u kulturi.
Prostor Duklje-Zete-Crne Gore prirodno je dobro ograničen i relativno je uvijek bio dobro naseljen, posebno primorje i središnja udolina. U periodima političke nesigurnosti stanovništvo iz nižih krajeva se selilo na svoje katune. Dolazilo je i do promjena granica plemena. Međutim, crnogorska plemena uvijek su bila međusobno tijesno povezana, čak i ona koja su određeno vrijeme pripadala drugoj feudalnoj državi ili su kasnije bila oslobođena od Turaka. I zvanično je najveći dio Brda u državi Crnoj Gori od 1796. godine. To je 74 godine prije ujedinjenja Italije ili 75 godina prije ujedinjenja Njemačke. Plemena, kao administrativne jedinice u Crnoj Gori su ukinuta već više od 120 godina, ali se razni oblici plemenštine i do danas održavaju. Podsticano je to, kao i mnogo toga, što je kod Crnogoraca stvaralo osjećaj inferiornoti, što se naročito ispoljavalo u ekonomiji, politici, nauci i kulturi. Posljedice su vidne i do danas.
Opšta bijeda i zaostajanje Crne Gore u Kraljevini Jugoslaviji, može se ilustrovati sa nekolika podatka. Godine 1939. od poljoprivrede je živjelo 79,3 % stanovništva Crne Gore, postojala su 24 mala industrijska preduzeća, sa ukupno 1355 industrijskih radnika, na 1000 stanovnika u Crnoj Gori je bilo radnih mjesta sedam puta manje nego u Makedoniji, 28 puta manje nego u Srbiji, 57 puta manje nego u Sloveniji, ukupni kapital na 1000 stanovnika bio je niži u Crnoj Gori nego u Srbiji 6,3 puta, a 21 put manji nego u Sloveniji. Državna politika Kraljevine Jugoslavije bila je usmjerena na iseljavanje Crnogoraca u Kosovo i Metohiju.
Narod Crne Gore ustao je 1941. godine protiv okupatora masovnije od svih porobljenih naroda u Evropi. Bila je to borba za slobodu, ali i revolucija, koja je obezbijedila da Crna Gora nikada više ne bude u položaju u kakvom je bila u Kraljevini Jugoslaviji. Odluke AVNOJA u Jajcu 1943. godine, kao i druge odluke koje su donešene u SFRJ i Crnoj Gori, obezbijedile su Crnoj Gori da u federativnoj državi bude ravnopravna republika, a Crnogrocima da budu ravnopravna konstitutivna nacija.
Razvoj Crne Gore u SFRJ, u 45. godina njenog postojanja, bez obzira na moguće prigovore na nedovoljan razvoj demokratije u toj zemlji, predstavljao je njen ekonomski i društveni preporod. Od izrazite, zaostale poljoprivredne zemlje, sa 76,0% poljoprivrednog stanovništva 1948. godine, razvila se Crna Gora u industrijsku, saobraćajno dosta povezanu, prosječno razvijenu zemlju, sa svega 7,1% poljoprivrednog stanovništva 1991. godine. Najveći napredak Crna Gora je doživjela u razvoju društvenih djelatnosti, a prije svega u prosvjeti, zdravstvu, socijalnoj zaštiti i razvoju kulture.
Raspadom SFRJ, poslije 1991. godine, zadržavanjem Crne Gore u zajedničkoj državi sa Srbijom, tragičnim ratovima u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu, nastale su nove okolnosti u kojima je Crna Gora ponovo došla u nezavidan položaj. Razvoj društvenih odnosa u Crnoj Gori, poslije 1997. godine, zahvaljujući većinskoj volji naroda pokazanoj na izborima, odvija se ka obezbjeđivanju državnog suvereniteta Crne Gore, očuvanju nacionalnog prava Crnogoraca i ravnopravnosti svih naroda i građana. Crna Gora nastoji da se uključi u sve međunarodne organizacije i da se razvije u otvoreno demokratsko društvo. Takva orijentacija daljeg razvoja Crne Gore, uslovljena njenim geografskim položajem, prirodnim povoljnostima, vjekovnom državnošću, razvijenošću, otvorenošću (danas u njoj živi oko 100 000 onih koji nijesu rođeni u Crnoj Gori, što najbolje pokazuje da se ovdje može sigurno i dobro živjeti), jedino je ispravna. Svaki drugi put vodio bi ka nestajanju Crne Gore i nestajanju crnogorske nacije. Prostor Crne Gore bio bi ponovo, kao u Kraljevini Jugoslaviji, periferni i izolovani emigrantski kraj, kraj bijede i siromaštva.
Od antičkih vremena naučne institucije i naučnici su učestvovali u kreiranju pravaca razvoja civilizovanijih država. Od pojave Aristotelovog djela "Politika", naučne institucije i naučnici bavili su se osnovnim aspektima politike, kao nauke i prakse. Danas se Crna Gora nalazi na raskršću, bolje reći pred krupnim odlukama njenog naroda i njenih državnih organa, od kojih zavisi njen opstanak ili nestajanje. O takvim krupnim pitanjima trebalo bi da više govore naučni i kulturni radnici, a pogotovo naučne i kulturne institucije. Najtipičniji primjeri tzv. nacističke geopolitike - osvajanje teritorija, vraćanje nacionalnih teritorija matici zemlji, etničko čišćenje, paljenje kuća, ubijanje nedužnog stanovništva i sl. - ispoljili su se pri raspadu SFRJ, a posljedice su tragične. Takva opasnost prijeti i Crnoj Gori. Crna Gora mora sačuvati svoju državnost, ravnopravan odnos sa Srbijom, ravnopravan odnos sa državama u okruženju, u Evropi i svijetu. Ona to može jer ima i međunarodnu podršku veću nego je ikada imala. To je dug današnjih generacija istoriji Crne Gore, kao i budućim generacijama. Crna Gora ima sve uslove da bude primjer otvorene demokratske države, zemlje srećnih ljudi.



(Kraj)

[Ćipur]

Akademik Branko Radojicic: PROSLOST I BUDUCNOST CRNE GORE


- Kratak pregled s futuristickim naznakama -


Crna Gora i Srbija, odvojene od ostalih juznoslovenskih zemalja, ne mogu ostati u zajednickoj drzavi a da to ne bude praceno teskim posljedicama osobito za Crnu Goru. Prirodno-geografski, drustveno-geografski, a prije svega ekonomski, Crna Gora i Srbija su dosta razlicite drzave.

Prostor Crne Gore (13 812 km2, a sa oko 660 000 stanovnika i prosjecnom naseljenoscu 45 stanovnika na km2) ogranicen je prema okolnim drzavama visokim planinama, osobito prema Srbiji, a otvoren prema Jadranskom moru. Svojim unutrasnjim i teritorijalnim morem Crna Gora je otvorena prema svjetskom moru i svim pomorskim zemljama svijeta. Kakva je to povoljnost za malu zemlju pokazuje podatak da se najveci broj od 40 zemalja, koje su po broju stanovnika ili po povrsini kao sto je Crna Gora, ili manje od nje, upravo nalazi u primorju ili na ostrvima.
Crna Gora je reljefno, klimatski, biogeografski, a i po drustvenim karakteristikama, dio Mediterana, najljepseg i najprivlacnijeg dijela svijeta. Povoljnost mediteranskog i maritimnog polozaja obezbjedjuje, prije svega, vecu slobodu izbora pri uspostavljanju, odrzavanju i mijenjanju saradnika u medjunarodnoj razmjeni. Za sve primorske zemlje, osobito u posljednjih 50 godina, litoralizacija (okupljanje oko mora) je dobila ogroman znacaj. Najrazvijenije zemlje Mediterana preko 90% svoje medjunarodne razmjene obavljaju preko mora.
Specificnost Mediterana, a i Crne Gore, osobito Crnogorskog primorja, bogatstvo tradicije urbanog zivota. Mediteran je pozornica raznih kultura. Karakterise ga izmijesanost i tolerancija raznih nacija i vjera, slicnost privrednih djelatnosti i obicaja zivljenja.
Prostor Crne Gore vec skoro dva milenijuma je dosta odvojen od ostalog dijela jugoistocne Evrope (u doba Rimljana, od 297. godine, Prevalis, a od doseljavanja predaka danasnjih Crnogoraca Knezevina i Kraljevina Duklja – Zeta, Knjazevina ili Kraljevina Crna Gora, Republika Crna Gora).
Dolaskom u ove krajeve, iz Polablja i Pomorja, preci Crnogoraca su nasli razvijene gradove, sa pretezno romanskim stanovnistvom (Duklja, Skadar, Ulcinj, Bar, Budva, Kotor, Risan) dok se romanizovano ilirsko stanovnistvo povlacilo u planinske krajeve. Proces osvajanja prostora isao je lagano i uz usvajanje mnogih osobina ranijeg stanovnistva.
Poznati vizantolog G. Ostrogorski (Vizantija i Sloveni, Beograd, 1970) kaze:
“U poluzavisnim juznoslovenskim drzavama poceo je proces oslobadjanja od vizantijske prevlasti. Prva je u tome uspjela Duklja, odnosno Zeta”.
Istoricar S. Cirkovic (Encikl. Jugoslavije knj. 7, Zagreb, 1968.) kaze:
“Car Konstantin Porfirogenit, od koga poticu svi vazniji podaci o juznoslovenskim zemljama do X veka, ne kaze da se stanovnici Duklje racunaju u Srbe. Cirkovic dalje konstatuje: “Nema takodje nikakvih indicija koje bi dopustile zakljucak o eventualnom ranijem jedinstvu citavog prostora koji se pripisuje Srbima. Takvo jedinstvo je tesko pretpostaviti vec i zbog razvijene drustveno-ekonomske strukture kod Srba u prvim vekovima posle doseljenja na Balkansko poluostrvo”.

KRALjEVSTVO DUKLjE I PAD ZETE

Kraljevstvo Duklje (kralj Mihailo Vojislavljevic 1077) starije je od kraljevstva Srbije (kralj Stefan Prvovjencani 1217) 140 godina. Za vrijeme vladavine kralja Bodina pod Dukljom su bile mnoge drzave u okolini, medju kojima i Raska.
Poznati engleski istorijski geograf G. East (An historical geography of Europe, London, 1935) kaze: “Srbija je u XII vijeku stocarska zemlja, zemlja bez gradova. Rogato blago, konji i svinje cine osnovno bogatstvo. Stanovnistvo se jos bavi lovom, ribolovom i pcelarstvom”.
Zauzimanje Zete od strane Nemanjica, krajem XII vijeka, uz rusenje svih gradova osim Kotora, i za oko 165 godina njihove vladavine, Zeta je dosta zaostajala u razvoju, iako je imala svoju autonomnost i svoje vladare! Srbija je u tom periodu bila orijentisana na osvajanja prema Grckoj i primorju Albanije, pa su feudalni dvorovi vladara i manastiri pretezno gradjeni na tim prostorima. Iz tog perioda potice u Crnoj Gori manastir Moraca, sagradjen prilozima Moracana i okolnih plemena (1252/53), porusen od Turaka pocetkom XVI vijeka, a obnovljen zalaganjem rovackog kneza Vucica Vucetica (1574).
U doba vladavine Balsica i Crnojevica ponovo dolazi do izrazaja mediteranska orijentacija Zete-Crne Gore, oslanjanje na primorske gradove i na jacanje prekomorske trgovine. Jacala je i nacionalna svijest naroda o posebnosti u odnosu na ostale slovenske drzave. Pored stamparije i stampanja knjiga od Crnojevica nam je ostalo i mnogo nacionalnih obiljezja (narodna nosnja i mnogi narodni obicaji).
U vrijeme turske vladavine ravnicarskim krajevima stanovnistvo Crne Gore se povlaci u planinske krajeve, na svoje katune. Tada dolazi do pomjeranja stanovnistva, osobito granicnih crnogorskih plemena: Vasojevica iz sjeveroistocnog oboda Zetske ravnice u izvorisne djelove Tare i kasnije u dolinu Lima (R. Vesovic, Vasojevici, Sarajevo, 1935), Drobnjaka iz istocnog dijela Niksickog polja ka planinama i povrsima sve do kanjona Tare (S. Tomic, Drobnjaci, Beograd, 1902), Pivu naseljava stanovnistvo iz okoline Niksica i iz Katunskog krsa (S. Tomic, Banjani, Beograd, 1949), Niksici se sele iz Zetske ravnice i Morace u srednje Potarje i Polimnje (Z. Scepanovic, Srednje Potarje i Polimlje, Beograd, 1979), stalne su seobe Crnogoraca u Boku kotorsku i ostale krajeve primorja (J. Erdeljanovic, Etnicka srodstva Bokelja i Crnogoraca, Beograd, 1920) i dr. Poslije oslobodjenja od Osmanlijskog Carstva vracace se stanovnistvo iz planinskih krajeva u oslobodjene krajeve (Niksicko polje, Bjelopavlici, Zetska ravnica, Barsko i Ulcinjsko polje, dolina Tare, Lima, Ibra i Cehotine). Kratko receno, danasnje stanovnistvo Crne Gore etnicki i eticki je kompaktnije od stanovnistva ma koje druge zemlje u jugoistocnoj Evropi.

DINASTIJA PETROVIC I NJENA CRNA GORA

Preko 220 godina vladavine Petrovica, iako u teskim okolnostima i u stalnoj borbi za slobodu Crne Gore, predstavlja period uspona i razvoja Crne Gore u modernu evropsku drzavu. Poznate su rijeci Petra I Petrovica upucene Crnogorcima: “Ko je prisutan na moru prisutan je i u podjeli svjetskog blaga”. I ostali vladari Petrovici, uz stalni oslonac na Rusiju, ivijek su razvijali prijateljski odnos prema mediteranskim i evropskim zemljama.
Prilikom proglasavanja Crne Gore za kraljevinu, 1910. godine, kralj Nikola rece: “Duboki su temelji ovoj obnovljenoj kraljevini nasoj. Oni silaze do kraljeva Vojislava, Mihaila i Bodina”. Ove rijeci jasno govore o kontinuitetu crnogorske drzavnosti. Petrovici su uvijek podrzavali zblizavanje juznoslovenskih zemalja, ali su i energicno cuvali suverenitet i ravnopravnost Crne Gore i Crnogoraca sa ostalim narodima u okruzenju.
U posljednjih 150 godina Srbija je, gubeci uticaj i mogucnost sirenja ka Egejskom moru i prema Albaniji, stalno nastojala da sebi prikljuci teritoriju Crnu Goru. Nacin ostvarenja te ideje se mijenjao, ali je cilj ostao isti sve do danas.
Poslije nelegitimnog prikljucenja Crne Gore Srbiji 1918. godine, u Kraljevini Jugoslaviji Crna Gora je izgubila ime, a Crnogorci nacionalni identitet. Prostor Crne Gore bio je najzaostaliji dio te zemlje. Drzavna politika Kraljevine Jugoslavije bila je usmjerena na iseljavanje Crnogoraca na Kosovo i Metohiju. Pred pocetak II svjetskog rata u Crnoj Gori je bilo preko 50% nepismenog stanovnistva, a ukupno je bilo 1355 industrijskih radnika, pretezno nekvalifikovanih.
Masovno ucesce Crnogoraca u NOB nije samo bila borba protiv okupatora, vec i borba za drzavno i nacionalno oslobadjanje Crne Gore. U periodu poslije II svjetskog rata Crna Gora je obnovila svoju drzavnost i dozivjela brzi drustveni i ekonomski razvoj.

[Ćipur]

MILO DjUKANOVIC I NJEGOVA ULOGA


Posljednjih 12 godina za Crnu Goru su opet bile presudne godine. Prijetila je opasnost njenom ponovnom nestajanju i bespravno prikljucenje Srbiji. Zahvaljujuci drzavnickoj mudrosti i licnoj hrabrosti Mila Djukanovica i njegovih saradnika u DPS i SDP, a uz snaznu podrsku dijela crnogorske inteligencije, koja je svojim javnim istupima doprinijela razotkrivanju ciljeva velikosrpske politike u odnosu na Crnu Goru, u posljednjih 5 godina doslo je do budjenja nacionalne svijesti i do jacanja politike osamostaljivanja Crne Gore.
Danas imamo novu drzavnu tvorevinu – Srbija i Crna Gora, koja ne odgovara ni Srbiji ni Crnoj Gori.
Srbija je kontinentalna zemlja (sa Kosovom i Metohijom ima povrsinu 88 361 km2, oko 10 miliona stanovnika ili 110 stanovnika na km2). Njene pretenzije uvijek su bile usmjerene na jacanje svog sredisnjeg polozaja na Podunavlju. I danasnja Srbija je saobracajno i ekonomski prioritetno usmjerena na pravce Bec - Budimpesta – Beograd – Sofija ili Beograd – Skoplje – Solun. U odnosu na sve drzave u okruzenju Srbija ima najslabije saobracajne veze sa Crnom Gorom. Ona nije ni pokazivala zelju da te pravce saobracaja modernizuje. Autoput Beograd – Bar nece biti u planu Srbije ni u narednih 50 godina. Postojeci magistralni putevi i zeljeznicka pruga Beograd – Bar podizani su iz sredstava SFRJ (preko 90%).

ZAJEDNICKA DRZAVA SA SRBIJOM ILI NEZAVISNA CRNA GORA?!

Sadasnji odnos u zajednici drzava Srbija i Crna Gora (za svijet je to jedna drzava), nece biti dugog vijeka. Srbija ce sistematski nastojati da sto vise drzavnih funkcija prenese na zajednicku drzavu i da tako postanu suvisne drzavne institucije clanica unije. Takav proces ce pomagati opozicija danasnje vlasti u Crnoj Gori, kao i znatan dio Crnogoraca koji zive u Srbiji, a, uzgred receno, od njih se veci broj (preko 100 000), na posljednjem popisu stanovnistva Srbije, odrekao crnogorske nacionalnosti. Takav odnos prema svojoj nacionalnoj pripadnosti rijedak je u svijetu. Poslije tri godine zajednistva dva su rjesenja drzavne krize Srbije i Crne Gore – unitarna Srbija ili dvije nezavisne drzave.
U unitarnoj drzavi, bez obzira kako se ona nazivala i kakvo drzavno uredjenje imala (republika ili kraljevina) najveci dio danasnje Crne Gore postace emigrantski kraj, zaostao kao i jugozapadni djelovi danasnje Srbije, a upravo ce takvu sudbinu imati oni krajevi Crne Gore koji se danas najvise zalazu za stvaranje unitarne srpske drzave. Crnogorsko primorje bice kraj za odmor bogatijeg stanovnistva Srbije, a sredisnji djelovi Crne Gore stagnirace u razvoju i gubiti na znacaju. Polozaj Crne Gore u takvoj drzavi, nece mnogo olaksati ukljucivanje te drzave u Evropsku Uniju.
U suverenoj Crnoj Gori, drzavi otvorenih granica prema svim susjedima, a posebno u prijateljskim odnosima sa Srbijom, drzavi koja bi predstavljala izlazna vrata jugoistocne Evrope prema Mediteranu i zapadnoj Evropi, zivot stanovnistva bio bi perspektivniji i srecniji. Pravci razvoja takve ekoloske Crne Gore dijelom su vec trasirani, ali bi u tom razvoju trebalo dati i vise znacaja nekim saobracajnicama i krupnijim objektima opsteg znacaja. U takve objekte spada jadransko-egejski autoput, magistralni putevi: Boka-kotorska – Niksic - Zabljak – Pljevlja – Prijepolje; Virpazar – Krajina – Ulcinj; Niksic – Srbinje – Sarajevo; Pljevlja – Srbinje, kao i put Berane – Andrijevica – Plav – Gusinje, (dijelom preko Albanije) – Podgorica. Veliki znacaj treba dati regulaciji Skadarskog jezera. Prokopavanjem korita Bojane i skretanje Drima u svoje staro korito, snizio bi se nivo jezera za 3 m, cime bi se dobilo novih 150 km2 zemljista za intenzivnu obradu i olaksala mogucnost koriscenja treseta, cije su zalihe procijenjene na oko 40 milona t.
Treba ocekivati da ce, pri izradi plana daljeg razvoja Crne Gore, temeljitije biti izucen i usmjeren razvoj turizma i pomorstva, proizvodnja, prerada i sigurnija prodaja zdrave hrane, razvoj drustvenih djelatnosti, a u skladu sa tim i skolovanje potrebnih kadrova.
Crna Gora ce imati srecnu i mirnu buducnost ukoliko u narednim godinama obezbijedi status samostalne drzave, ukljucene u Evropsku Zajednicu. Takva je realna perpspektiva i Srbije, sto sve vise podrzavaju i demokratske snage te zemlje. Prijateljski razlaz, poput nekadasnjih republika u SSSR-u i Cehoslovackoj, omogucio bi prijateljski suzivot naroda i srecnu buducnost Srbije i Crne Gore.

[Ćipur]

Crnogorski Vladari - Istorijska Čitanka, dokumentarna emisija RTCG-a 1. dio

Crnogorski Vladari - Istorijska Čitanka, dokumentarna emisija RTCG-a 2. dio