[size=6]SRPSKIM DEZERTERIMA (IZ 1915) SPOMENIK[/size]



Pise: Radoje Bojovic


Prvi svjetski rat je za Crnu Goru bio koban, njegov ishod takodje. Pod navalom austrougarskih armija, razvucena na tri fronta, u rasponu od 600 km, Crnogorska vojska je prvi put kapitulirala u svojoj dugoj istoriji, ostavljena na milost i nemilost neprijatelju, izdata od strane saveznika a prevarena i izdata od bratske Srbije. Tome su znatno doprinijeli kralj Nikola i crnogorska Vlada prepustivsi Vrhovnu komandu srpskim oficirima, koji su po instrukcijama svoje vlade pripremili slom Crnogorske vojske i kapitulaciju drzave. Od tada traje crnogorska Golgota. Po zavrsetku rata, iako je casno ispunjavala svoju saveznicku misiju i znatno doprinijela porazu austro-njemacke koalicije, prinijevsi sebe na oltar Slobode, Crna Gora je nestala voljom svojih saveznika i njihovim zauzimanjem za srpske velikodrzavne i velikonacionalne ciljeve, pod plastom jugoslovenskog ujedinjenja.

Ni do danas istoriografija nije o tome rekla svoju naucnu, istinitu i pravednu rijec. Crnogorci su se viteski borili u Prvom svjetskom ratu, sacuvali su nacionalnu slavu, vojnicku cast i istorijsko dostojanstvo.
Patriotska istoriografija, a pogotovo srpska, ne gleda kroz istu dipotriju na ratovanje Srpske vojske i Crnogorske vojske. Srpska vojska i njena komanda uveli su praksu da se njihovo ratovanje glorifikuje preko svake mjere, dok se Crnogorskoj vojsci odrice neki veci doprinos pobjedi nad mocnim neprijateljem. Do skoro se velicalo njeno zrtvovanje za spas srpske vojske, a danas se i to porice. Vele: Srpska vojska je vec bila prosla kada su Crnogorci nerazumno i samoubilacki prihvatili bitku na Mojkovcu.

Gledajuci kroz tu dioptriju crnogorska vojska je sama kriva za svoj udes, a posebno njen vrhovni komandant, kralj Nikola i crnogorska Vlada, koji su odstupili iz zemlje da neprijatelju ne padnu u ruke. Time bi crnogorski slom bio apsolutan i definitivan. Ovako je ostala realna nada u borbi za opstanak i buducnost.

Nakon zestoke austrougarske ofanzive, pada Beograda i drugih gradova, Srpska vojska, na celu sa Kraljem Petrom, regentom Aleksandrom i Vrhovnom komandom povlacila se prema jugu, ka Solunu. Posto su Bugari presjekli tu odstupnicu – jedini izlaz za Srpsku vojsku bilo je preko Crne Gore i Albanije. Sve oci su bile uprte u Crnogorce – u njihovim rukama je bio kljuc spasa i Srpske vojske i srpske drzave. Na spas Crnogorske vojske i drzave kao da niko nije mislio. Po srpskom planu, Crnogorska vojska je unaprijed bila zrtvovana. Drzava, takodje.
To su bili sudbonosni dani za Srpsku vojsku, njenu komandu i drzavno rukovodstvo. Preko Peci, kao polazista, Srpska vojska se povlacila od pocetka decembra 1915. zamisljenim pravcem, u unaprijed odredjenom poretku. Iznurenu, gladnu i prilicno demoralisanu Srpsku vojsku cekala su velika iskusenja i nedace. Odstupanje se mnogima cinilo kao neizvjesna i suluda avantura po zimskom vremenu, snijegu i mecavama, i u iscekivanju drugih napadaca.

Dezerterstva su bila masovna. Vojska se iz dana u dan osipala. Odmetale su se citave jedinice. Neke su se raspustale a borci odlazili kucama, dok su se druge predavale neprijatelju, i to masovno.
Ali istorija srpska o tome cuti, kao da toga nije bilo.
Ali tu su bili Crnogorci da zaborave na sebe i svoj spas a da spasavaju srpsku vojsku i hvataju njene dezertere, citave jedinice.
Na to nas je u svojim knjigama podsjetio istoricar i etnograf Djordjije M. Ostojic, koji je zabiljezio autenticna svjedocenja.
Umjesto da se i sama povlaci pred austrougarskom ofanzivom, uklijestena sa nekoliko strana, Komanda Sandzackog sektora crnogorske vojske preuzela je na sebe »delikatran zadatak«: da cuva srpske snage od iznenadnih napada, da zaustavi prodor austrougarskih trupa preko Tare i da ne dozvoli srpskim dezerterima i odmetnutim srpskim jedinicama da se predaju austrougarskoj vojsci vec da ih hvata i sprovodi do srpske komande. Tako je Crnogorska vojska preuzela ulogu zandarima na frontu, ne misleci o sopstvenom izlazu i udesu.
I raniji i sadasnji istoricari cute da su dezertirali mnogi srpski oficiri i vojnici, demoralisani i ocajni, misleci samo na sopstveni zivot. Ta dezerterska masa, bez zelje za dalju borbu, iznurena i izgubljena, tumarala je i kretala se bez cilja. I vojnici i starjesine su masovno bacali oruzje, bjezali od svoje glavnine, iz fiks-ideju da je najbolje da se predaju najblizim austrougarskim jedinicama i komandama.
Zato je Komanda Crnogorske vojske, kojoj su na celu bili srpski oficiri formirala »manje operativne jedinice« koje su kontrolisale teren, pratile kretanje srpske vojske i budno motrile na dezertere.
Posto je dezerterstvo bilo masovno, nije bilo tesko uociti tu obeshrabrenu masu koja je vrvila na sve strane. Ta ocajna stampeda ojadjenih i obeshrabrenih ljudi bilo je vrlo tesko i opasno zaustavljati i vracati natrag.
Crnogorske specijalne jedinice, formirane specijalno za to, u sastavu od 50 do 400 vojnika krstarile su terenom, hvatale te nesrecnike i vracale ih nazad srpskoj komandi, a ona ih sprovodila u njihove jedinice. Crnogorci nijesu ni pomisljali na to da se opasnost i nad njima nadvila, da nemaju izlaza. Ali, on su na sebe zaboravili, kao da je bila sramota traziti sopstveni spas. Iako je to bilo vrlo casno, samoubilacki ratovati za spas drugog, mora se priznati da je bilo i vrlo nerazumno i vrlo glupo.
Zahvaljujuci upravo Djordjiju Ostojicu, saznali smo da su se u decembru 1915. iz pravca Niksica, preko Savnika i Jezera, kretale prema Lever Tari dvije velike grupe srpskih dezertera: jedna od 1400 a druga 1200 vojnika. Tih 2600 boraca i oficira bilo je naumilo da se preda austrougarskim jedinicama u Lever Tari, nadomak koje su u svome pohodu vec bile stigle. Ona manja grupa dezertera je bila iz slavne Drinske divizije. Taj ocajni stampedo, ta stihija je isla bez straha, upozoravajuci da ce doci do krvoprolica ako neko pokusa da je zaustavi. To mnogoglavo cudoviste sirilo je strah i pustos oko sebe. Kada je ta opasna rulja, na putu prema Lever Tari, stigla u Ramovo zdrijelo pred nju su izasla dva crnogorska svestenika i tri oficira Crnogorske vojske da je zaustave i, ukoliko krene dalje, upozore da ce doci do velikog krvoprolica. Crnogorski svestenici i oficiri su nastojali da ih odvrate od njihove namjere i sprijece predaju neprijatelju. Oni su upozorili tu izgubljenu masu da joj nije dozvoljeno dalje kretanje, a u slucaju da nastavi prema zamisljenom cilju, docekace ih vatrom crnogorske jedinice i srpska artiljerija.

Crnogorski popovi su s krstom u ruci, uz molbe i molitve, a, po obicaju, na kraju preklinjanja, kletve i anatemu nastojali da ih zaustave pred bespucem. Upozoravali su ih da moze pasti »bratska krv«, ali sve je bilo uzalud. Umalo se nijesu dokopali crnogorskih oficira, kako bi im sluzili kao taoci i stit prilikom proboja prema Austrijancima. Dezerterska velika gomila je stigla do sela Vrela, blizu Pirlitora.Tu je bila granica: ili da se dezerteri pokore crnogorskoj naredbi i zaustave da idu dalje ili ce doci do krvavog sukoba. Ali dezertere nije nista moglo zaustaviti da odustanu. Do sukoba je moralo doci, i doslo je, bas u Vrelima, na jednoj zaravni. Ispred srpskih dezertera, sjeverno i sjeveroistocno, nalazile su se crnogorske pogranicne jedinice. One su pazile ne samo na dezertere nego i na Austrijance da ne bi presli Taru i »izdusili« na Pirlitor.
Po naredbi Vrhovne komande, Crnogorska vojska nije smjela da dopusti da srpski dezerteri predju preko Tare i predaju se neprijatelju, cak i po cijenu krvavog sukoba. Utvrdjene polozaje drzala je jezero-saranska jedinica. Polozaji su bili dobro obezbijedjeni od upada i pokusaja prodora austrougarskih jedinica. Drugi dio fronta cuvali su djelovi Sandzacke brigade. Na polozajima crnogorske vojske nalazila se i artiljerija, kojom je komandovao srpski oficir. Kada su se na visoravni Bjelasica, oprljenoj snijegom, pojavile jedinice dezertera, s namjerom da se, preko Pirlitora, probiju do Tare i predaju Austrijancima, nastalo je mucno stanje. Naprijed ih nijesu smjeli pustiti, a tesko je bilo bratsku krv proliti. Granicari su u znak upozorenja nekoliko puta pucali preko mase, a posto ona nije ustuknula dobili su naredjenje da pucaju u nju. I opet se pucalo iznad i oko nje.

Vidjevsi da prekaljeni crnogorski ratnici nece da pucaju u masu, razljuceni srpski oficir je sa tri topovska djuleta uspio da je pomuti. Dezerteri su se onda razvili u strijelce i ponovo ustremili ka Tari. Tada je srpski oficir gadjao po sredini mase dezertera. Od tih topovskih hitaca poginuo je 21 srpski vojnik, dok ih je oko 70 ranjeno. Poslije velike pometnje, ocaja i nevjerice – dezerteri su se predali. Crnogorska vojska ih je razoruzala i sprovela kod skole u Vrelima.
Mjestani su mrtve sahranili na mjestu pogibije, a ranjenike su prihvatili i smjestili po kucama. Nakon pruzene prve pomoci, ranjenici su prebaceni u ratnu bolnicu na Zabljaku.

U Vrelima se ta ogorcena, umorna i iscrpljena masa srpskih dezertera lijepo odmorila i nahranila, oporavila. Seljaci nijesu nista zalili, iznijeli su sve sto su imali. Crnogorska vojska je zatim tu ogromnu masu dezrtera predala srpskim jedinicama. Nije poznato sta je dalje sa njom bilo.
Zanimljivo je da se zadugo poslije zavrsetka rata niko nije javljao od rodbine poginulih srpskih dezertera. Cak, veli Dj. ostojic, nije ni pokusavao da trazi grobove poginulih u tome zalosnom okrsaju.
Na zauzimanje mjesnih aktivista tridesetih godina proslog vijeka kosti srpskih vojnika su prenesene na mjesno groblje, kod crkve u Medjuzvalju. Tu im je podignut i spomenik na kome pise: »U slavu srpskim ratnicima poginulim 1915. u Vrelima«. Ostojic navodi da je ziteljima Vrela tesko palo to »sto su na njihovoj zemlji stradali srpski vojnici od svoje brace, bez obzira sto su htjeli da se predaju svapskim regimentama«.

Da dodamo, krajem tridesetih godina ipak se pojavila rodbina izginulih vojnika, odlucna da njihove kosti prenese u zavicaj. Iako su mjestani i u tome htjeli da im pomognu, kad su oni vidjeli s kakvom se brigom i postovanjem ponijelo mjesno stanovnistvo, rodbina je odustala od svoje namjere, isticuci da ih »nece nositi, jer im je bolje ovdje nego kod nas«, da ih u zavicaj prenesu i sahrane.

Ovaj tragicni dogadjaj otvara nekoliko pitanja.

Zasto, kasnije, rodbina nije prenijela njihove kosti u »zavicaj« odakle su? Da li nije htjela ili nije smjela, posto su izginuli kao dezerteri, da ih prenese u njihovu domovinu, na mjesna groblja. Dezerterstvo se, bilo kojim razlozima da je motivisano, drasticno kaznjava. Ono donosi i gubitak vojnicke casti a sramotu na familije, mnogima i velike nesrece i patnje. Ali, mnogima sacuva zivot.
U pobjednickom nastupu Srpske vojske sa Solunskog fronta sve se zaboravljalo: i zrtva crnogorske vojske za spas srpske i hvatanje dezertera. Medju »oslobodiocima« je bilo i dezertera kojima je bilo naredjeno da zauzmu Crnu Goru.
Dok su se srpske jedinice krajem 1915. povlacile prema Albaniji i saveznicima – Crnogorska vojska je po velikom snijegu i studeni ratovala za spas druge vojske. Nije se na vrijeme povukla, a nije imala ni kud. Kralj Nikola je s Vladom i dijelom vojske posao u emigraciju. Srpski kralj je ostavio svoju zemlju i narod. On nije odstupio nego se navodno »povukao«, ostavivsi crnogorsku vojsku i kralja na cjedilu, na milost i nemilost neprijatelju.

Srpski kralj nije ispao izdajnik, a crnogorski jeste bez svoje krivice! Crnogorski vojnici nijesu dezertirali niti su se predavali neprijatelju, pa su za srpsku elitu izdajnici. Kao da im je vaznije bilo da spasavaju mit o Srpstvu nego vlastitu domovinu i gole zivote. Crna Gora je imala manje vojske nego Srbija dezertera, pa je opet na Mojskovcu pobijedila! Bitka na Mojkovcu se pretvorila u veliki crnogorski poraz i nesrecu. Crnogorci su sacuvali obraz ali ne i slobodu. Nijesu izgubili vojnicku cast ni ljudsko dostojanstvo, ali jesu drzavu. Srpski kralj se iz tudjine vratio poslije dvije godine, dok crnogorskom to nije bilo dozvoljeno, cak ni njegovim kostima punih sedam dcenija. Njegove kosti u prenesene u Crnu Goru na talasu AB revolucije, uz transparente, kao za instalaciju, ispred Cetinjskog manastira. Na jednom, koji su drzali popovi i kaludjerice od Valjeva, pisalo je: »Srpskom kralju s kosovskom ljubavlju«.