Jelena Balšic

[G R A D]

JELENA BALŠIĆ


Smjerna Vladarka

Spadala je među one znamenite žene srednjeg vijeka, koji su svojim životom, mudrošću, sposobnostima i obrazovanjem obilježile vrijeme u kome su živjele, u njeno „otpisivanje bogoljubno” u prva pjesnička djela na prostoru Crne Gore čiji je autor jedna žena

Srednjevjekovni hroničari zapisaše da je bila „visoka stasa, mlečnobelog duguljastog obraza, zlatne kose, a povrh čela nosila je dijademu sa mnogobrojnim brilijantima i safirima”.

U zapisu stoji i da je Jelana rođena oko 1336. godine i da nije imala ni punih dvadeset godina kada se udala za Đurđa Stracimirovića II Balšića, gospodara Zete i Gornje Albanije.

Njene starije sestre već su bile udate - Mara za Vuka Brankovića, Teodora za ugarskog vlastelina Nikolu Gorjanskog, Dragana za Jovana Aleksandra, sina bugarskog cara Šišmana, najmlađu Oliveru tek je čekala udaja za Bajazita. Na dvoru u Kruševcu ostala su braća Stefan i Vuk.
Jelena Balšić je odrastala u carskoj prestonici, u Kruševcu, pored majke, knjeginje Milice i rođake Jefimije, koja se poslije Maričke bitke posvetila molitvama i književnom radu.

Mlada Jelena, još djevojčica, posmatra Jefimiju dok na crvenom atlasu zlatnim i srebrnim koncem i plavom, smeđom, crnom, ljubičastom i crvenom svilom veze zavjesu za hilandarske dveri. Opčinjena je slikom koju su vješte veziljine ruke stvorile: na središnjem djelu zavjese nalazi se Isus Hristos sa Vasilijem Velikim i Jovanom Zlatoustim.

Zidari, tesari, kamenoresci, gomile bijelog sjajnog bjelovodskog kamena, majstori Kamenarci sa viskom i libelom, vrč vina iz župskog vinogorja koji se uziđuje u temelje nove zadužbine, prekomoravski kulučari, ikonopisci što u prozračnoj polutmini, pod kupolom, odsutni iz mnoštva, skrajnuti od ovozemnog, vizantijsko plavim upisuju hod svetitelja ka vrhovnoj tačci u koju se sabrala sva svjetlost - slike su koje je Jelena čuvala u svom srcu.

Đurđije II Stracimirović Balšić ženidbom sa Jelenom, (lijepom Lenom), učvrstio je rodbinske veze sa srpskom vladajućom dinastijom. Muž joj povjerava diplomatske misije. Nakon njegove smrti (1403), pomaže sinu Balši III da upravlja zemljom i da ratuje s Mlečanima. Mlečani traže da za zaključenje mira Balša dođe u Mletke (prethodno su njegovu glavu ucijenili sa 8000 dukata), Jelena zamjenjuje sina i odlazi na pregovore. U Mletke putuje ratnim brodom i susreće se sa duždom Mihailom Stenom uspjevši da sklopi mir tako što je svu krivicu za pobunu protiv Mlečana preuzela na sebe.

Udajom za humskog vojvodu Sandalja Hranića uspjela je da sinu Balši III, vladaru Zete, pridobije uticajnog i moćnog zaštitnika.
Nakon Sandaljeve smrti i smrti sina Balše, na skadarskom ostrvu Gorici podiže crkvu namjenivši je za svoj grob.

Crkva je posvećena presvetoj Bogorodici i u njoj je Jelena sahranjena nakon smrti 1443. godine. Majstori koji su sagradili ovu crkvu bili su iz Primorja, a možda i iz samog Dubrovnika što svjedoči o visokom estetskom ukusu naručioca. U crkvi su freske sa predstavom sažetog „strašnog suda” i Bogorodica i Jovan Preteča koji se obraćaju Hristu sa molbom da bude milostiv prema grešnima na dan njihovog zaupokoljenja.

U tim poznim godinama dok gradi hram, Jelena vodi prepisku sa Nikolom Jerusalimcem. To nisu izmišljene poslanice, već stvarni književni i duhovni izvori, promišljanja u skladu življenja i vjere, o traganju za uzvišenijim i čistijim oblicima životnim.

Poslanice Jelene Balšić, ostvarene su u duhu epistolarnog žanra. U „Otpisaniju bogoljubnom” pri kraju burnog vladarskog života, pri kraju svih istorijskih dešavanja u kojima je sa svojom blažom i daljom porodicom, sa svojim narodom bila sudionik, piše: „...Jer se pomračiše duševne oči mukom i metežom koji je u svijetu/I ovo, sada, kao od sna nekojeg duboko probudivši se/ushteh tvoju svetlost videti/I tako smatramo kao neko skrovište carsko, veoma prebogato a u njemu skupocenosti/više od tisuće tisuća zlata i srebra./I molim prosudite najbrižljivije i uzbunu prepirke od nas odagnati i ka svetlosti razuma poučiti...”

Nikon Jerusalimac je od njena tri pisma i svoja tri odgovora sačinio „Gorički zbornik” 1441/42.

Jelena Balšić je spadala među one znamenite žene srednjeg vijeka, koje su svojim životom, mudrošću, vladarskim sposobnostima i obrazovanjem obilježile vrijeme u kome su živjele. Njeno „Otpisanije bogoljubno” spada u prva pjesnička djela na prostoru Crne Gore čiji je autor jedna žena i smjerna vladarka.

[kuntabezkinte]

HRABRA VLADARKA,
NEZNA PESNIKINJA

Pise: Dragan Matovic (Novosti)

KĆI kneza Lazara, Jelena Balšić spadala je među one znamenite žene srednjeg veka, koje su svojom mudrošću, vladarskim sposobnostima i obrazovanjem obeležile vreme u kojem su živele. Posle gotovo šest vekova, stari rukopis "Gorički zbornik" (1441-1442), koji pored ostalog sadrži njenu prepisku s monahom Nikonom, biće preveden na srpski jezik. Ovaj značajni spomenik srednjovekovne kulture, koji čuva Srpska akademija nauka, sa staroslovenskog i grčkog jezika preveo je otac Jovan (Ćulibrk), jeromonah Mitropolije crnogorske. Ta pisma vladarke i duhovnika predstavljaju književni izraz dva lica koja su pripadala različitim slojevima, ali sa sličnim preokupacijama i viđenjem stvarnosti.

GORIČKI ZBORNIK
KAO i mnogi predmeti iz tog veka i "Gorički zbornik" je imao neobičnu sudbinu. Nađen je u Skoplju, 1902. godine. Nikada nije utvrđeno kako je dospeo tamo, ali se zna da ga je tada kupio diplomata Svetozar Tomić za malu sumu, za jednu i po tursku liru. Tek tada je, posle mnogo vremena, otvoren mali prozor u prošlost iz kojeg je izvirilo lice jedne duhovne i obrazovane žene, one koja je sem stalnih ratova s Venecijom i grabljivim bosanskim gospodarima, tonula u literaturu srednjovekovlja, u večnu čovekovu zapitanost upućenu nebu. Zaboravljena gospa, kći kneza, supruga dvojice gospodara, Đurđa Stracimirovića II Balšića, vladara Zete i Gornje Albanije i humskog vojvode Sandelja Hranića, majka poslednjeg vladara iz dinastije Balšića, izronila je iz zaborava. Knjiga je bila u Tomićevom vlasništvu do 1952/1953. godine. Tada je poklonjena Srpskoj akademiji nauka i od tada se čuva tamo. Pre toga je akademik Čedomir Mijatović, još 1870. opčinjen Jelenom Balšić, pokušavao da u nekoliko navrata napiše knjigu o njoj, smatrao je da je ona bila čudesna žena, koja zaslužuje daleko veća priznanja. Sticajem okolnosti nikako mu nije išlo od ruke da taj rukopis završi. Papiri su se stalno iz nebjašnjivih razloga gubili. Jednom mu je iz kofera ispalo pregršt skica o Jeleni...

MESEČEVA ROSA
NEOBIČNA sudbina ove stare knjige nastavljena je i u Akademiji. Negde u 1958. godini, akademici su se spremali da je prevedu i to je bila maltene završena stvar, koja se iz nekog razloga iskomplikovala. "Gorički zbornik" ni tada nije preveden. Dosta naučnika je pokušavalo da ga obradi, Vladimir Ćorović, Đorđe St. Radojčić... Knjiga, ali i život Jelene Balšić, inspirisali su spisateljku Teodoru Taru da napiše neobičan roman "Mesečeva rosa", koji je već duže vreme jedno od najpopularnijih književnih ostvarenja na ovim prostorima. I možda je to bila inicijalna kapisla crnogorskoj mitropoliji, odnosno, ocu Jovanu da požuri sa prevođenjem.
- Meni je odgovaralo što knjiga nije prevedena i što se malo znalo o njoj. Mogla sam da napravim maštovitu priču - kaže Teodora Tara. - Znala sam da knjiga sadrži prepisku Jelene Balšić i njenog duhovnika. Jedno od tri sačuvana pisma je dosta oštećeno, ali se vidi da je to bila prilično bliska prepiska, da su se dobro poznavali, a da je Jelena bila jako obrazovana, rafinirana, jer je postavljala takva pitanja koja ne može da postavi neko ko se ne bavi duhovnošću. Od svog duhovnika traži savete o pitanjima strasti, vrline, smisla života. Ona se interesovala šta se dešava sa dušom odmah posle smrti, šta je preče - molitva ili davanje milostinje. Nikon joj je odgovarao da je bitno i jedno i drugo, jer bez molitve ne možemo da stignemo do sebe, a bez milostinje ne možemo da pripadamo drugima.

OTPISANIJE BOGOLjUBNO
IZ njihove prepiske vidi se bogatstvo Jelenine ličnosti, kažu, srodne jednoj drugoj srpskoj književnici, monahinji Jefimiji. Ali ona se nije, kao Jefimija, zamonašila, iako je poslednje godine svog života provela kao udovica u svom malom manastiru svete Bogorodice na skadarskom ostrvu Gorici, zanimajući se za monaštvo i proučavajući monašku literaturu. Otuda je pisala ocu Nikonu. Samo jedno od tri pisma, "Otpisanije bogoljubno" je potpuno sačuvano, prvo i treće su sačuvana delimično.
- Prepoznatljiva i uzorna u žanru, pisma su pisana prirodnim, ličnim tonom. Jelenin stil je pun osećanja, ali uzdržljiv i odmeren, s kratkim rečenicama, mada retorski vešt. Kroz njih Jelena otkriva veliko teološko znanje i duboko proživljavanje religioznih ideala. Njena majka je veru primila apriorno kada je sa Jefimijom išla po mošti, Jelena je i tu bila nesigurna. Ona je sve proveravala, htela je znanjem da dođe do Boga. Sama vera inteligentnom čoveku nije dovoljna, uvek traži neku logiku o tome. U svojim pismima i odgovorima Nikon razvija teoriju monaškog života, ali i, da bi vladarki bilo zabavnije, daje geneologiju porekla svoje duhovne kćeri. Na tezi da "dobar izdanak niče iz dobrog korena", on, u stvari, gradi jednu istorijsko-rodoslovnu konstrukciju, koristeći pri tom stare srpske rodoslove, letopise, Žitije svetog Simeona od Stefana Prvovenčanog i Žitije svetog Save od Teodosija. On joj govori, kako zapravo, ona vodi poreklo od prvog vizantijskog cara Konstantina i pokušava da izvede kompletan rodoslov od tada.


GROB U BARU
MORA se biti fasciniran sudarom dve ličnosti u Jeleni Balšić. S jedne strane bila je hrabra vladarka, koja se gerilski desetak godina borila protiv Mlečana, kupovala oružje, švercovala so u solanama da obori Mlecima cenu i pokvari im posao, ali u isto vreme, što pokazuje i "Gorički zbornik", nežna, pesnička duša. Kažu da je ona najviše ličila na brata, despota Stefana, koji je bio veoma lep i veoma darovit pisac. Srednjovekovni hroničari pišu da je bila "visoka stasa, mlečnobelog duguljastog obraza, zlatne kose, a povrh čela nosila je dijademu s mnogobrojnim brilijantima i safirima".
- Po stoti put se dešava da o srpskoj istoriji, zahvaljujući nama samima, nemamo ni ono što imamo - kaže naša sagovornica. - Doskora se nije znalo ni gde je njen grob, zahvaljujući vladici Amfilohiju pre šest godina pronađen je u Baru. Njene mošti su prebačene u crkvu posvećenu Bogorodici koju je ona sagradila na Skadru, koju je obnovila monahinja Anastazija, opet uz pomoć vladike. Ponovo zvone zvona na Skadarskom jezeru, govorilo se da kad zvone čuju se do Budve. Duh Jelene Balšić se probudio. Tokom vidovdanskih svečanosti deo njenih mošti, zahvaljujući vladici Amfilohiju, vraćen je u rodni Kruševac.


NIKON
MONAH jerusalimski i starac manastira Vranjine u Zetskoj svetoj gori, otac Nikon je pored "Goričkog", napisao još jedan poznati zbornik "Šestodnevnik". Kao duhovnik Jelene Balšić bio je ličnost preko koje su se prelomili ključni problemi 15. veka: Firentinski sabor i unija, pad Carigrada i postepeno nestajanje svih država istočnopravoslavnog kruga, uspon Rusije. Susret sa zapadnom renesansnom civilizacijom, okupljanje monaha u Zetskoj svetoj gori i uobličavanje Crne Gore.


NIJE SE ZAKALUĐERILA
JELENA Balšić je mnogo razmišljala o Bogu, ali se nikad nije zakaluđerila. Za razliku od njene majke Milice i Jefimije, koje su ostale udovice i zakaluđerile se kad su imale 42 godine, ona se u 38. udala drugi put. Udajom za Sandelja Hranića napravila je veliki zaokret u svom životu. Najednom je dobila jakog muškarca. Vojvoda je bio izuzetno poštovana ličnost, čak i od Mlečana. Bio je prgav ratnik dobro naoružan. Ona ga je oplemenila. Razveo se zbog nje. Ne zna se čime ga je opčinila. Pre toga su imali jedan diplomatski susret u Dubrovniku, gde je trebalo da razreše neke stare sporove oko Kopra. Još dok je njen prvi muž bio živ, on je stalno pretendovao na njihovo zetsko imanje. Tri dana su bili zajedno i niko ne zna o čemu su pričali. Uglavnom, posle toga, on je prestao da napada Zetu. Ona je ostala udovica, počeo je rat, ali Sandelj nije hteo da ratuje na strani Mlečana. Vrlo brzo se razveo i posle nekoliko meseci se oženio Jelenom.
Posle njegove smrti, Jelena je napustila humske predele i vratila se u Zetu. Na Skadarskom ostrvu Gorici (Brezovici ili Beški) obnovila je crkvu svetog Đorđa i podigla novu, posvećenu Bogorodici. Pretvorila ih je u duhovno središte koje su nazivali Zetska sveta gora.

[kuntabezkinte]

NEOBRAĐEN
IAKO su izvesni tekstovi ovog značajnog zbornika poznati u nauci, on, zasad, nije obrađen u celini. Ovaj stari srpski rukopis predstavlja izuzetno svedočanstvo o tome kako su nastajale knjige za srednjovekovnu južnoslovensku aristokratiju. Dva vladarska žitija svetih Simeona i Save, koja se po merilima žitijske književnosti mogu smatrati autentičnim Nikonovim delima, daju ovom monahu posebno mesto u našoj književnosti, "Slovo o Melhisedeku" spada u ređe sačuvane prepise apokrifa iz ciklusa o Avramu. Za razliku od jednog drugog prepisa, ovaj u "Goričkom zborniku" nosi posebnu vrstu lirizma. Nažalost, nije sačuvan do kraja. Na poslednjim stranicama nalazi se kratko ispovedanje vere, kome do sada nije posvećena pažnja.

OTPISANIJE BOGOLjUBNO OD JELENE STRACIMIROVIĆ-BALŠIĆ

Pismo Nikonu Jerusalimljaninu

Da zna tvoja svetinja,
otkako udostojih se s Bogom poznati te,
poradovah se veseljem duhovnim.

No zamalo i kratko bi nam viđenje,
da bi ko rekao u zrcalu obraz ugledasmo,
ili u neki san tanak da sam bila snesena.

I zbog brzine ne poluči moja bednost
ono što sam želela.
No ipak ono što tada slušasmo od tvojega prepodobija
reči duhovne i ono što uzmogosmo postignuti,
i odsred moje duše ljubazno i svesrdno,
a šta više i najvernije primismo.

I tim božanstvenim rečima,
koje slušasmo u tadašnje vreme,
krmanjenje duhovno imasmo i do danas.
I slušah tvoje duše bogoljubnu narav,
i netelesno anđeosko prebivanje.

I ono od nas konačno udaljenje.
I veoma tvoje videti zaželeh prepodobije.
I tvojih medotočnih nasladiti se reči.

[kuntabezkinte]

Koga interesuje vise da zna o Gorickom Zborniku, mozete to naci na:

http://www.mitropolija.cg.yu/duhovnost/index.html

[Vladika Ruvim II Boljevic]

Postoji vec topic o Jeleni Balsic.
https://forum.cdm.me/showthread.php?t=6662

[hercules]

Moja ulica se zove Jelene Balsic i niko nikad za nju cuo nije do sad :-)

Interesantni tekstovi, taman sam ovo trazio.

[Beranac]

Dakle, i tada su Srbkinje na primorju sluzile za facamke i podsatorske tresanke. Prodje tisucu godina i nista se ne promijeni....

[Ćipur]

Natpis Jelene Balšić na crkvi Svete Bogorodice na ostrvu Beška, na skadarskom jezeru

[Ćipur]

SREDNjOVJEKOVNO CRKVENO GRADITELjSTVO U CRNOJ GORI


Najveći broj zaštićenih spomenika kulture na području Crne Gore predstavljaju crkve i manastiri, među kojima se nalaze vrijedna ostvarenja, koja svjedoče o razvoju arhitekture i likovnog izraza na ovim prostorima tokom vijekova


Graditeljska i umjetnička ostvarenja



Na području današnje Crne Gore, koje je većim dijelom u srednjem vijeku pripadalo dukljanskoj, odnosno, zetskoj državi, crkveno graditeljstvo se razvijalo u različitim oblicima preromanike, romanike, raškog graditeljstva, pod uticajima vizantijskog crkvenog graditeljstva i uticajima različitih stilova zapadne arhitekture.

Preromaničku crkvenu arhitekturu u Crnoj Gori možemo pratiti od početka IX do kraja XI vijeka. Zajedničke arhitektonske odlike preromaničkih crkvenih građevina u Crnoj Gori odnose se na konstrukciju, materijal i način gradnje. Sve ove građevine zidaju se uglavnom lomljenim ili pritesanim kamenom. Kao građevinski materijal se ponekad koriste i dijelovi sa porušenih antičkih građevina. U konstrukciji svodova primjenjuje se poluobličasti svod. Prozori su uglavnom mali i uzani sa lučnim završecima. Prema obliku osnove možemo izdvojiti tri tipa crkvenih građevina. Najbrojnije su jednobrodne pravougaone građevine zasvedene podužnim poluobličastim svodom sa ili bez kupole, koje na istočnoj strani imaju polukružnu ili pravougaonu apsidu. Ovom tipu crkava pripadaju crkva sv. Tome u Kutima kod Herceg Novog, crkva sv. Ilije u Dobroti i crkva sv. Đorđa u Podgorici.

Mnogo razvijeniju osnovu od predhodnog tipa imaju trobrodne bazilike. Ovom tipu pripadaju crkva svetog Petra u Šuranju kod Kotora, ostaci crkve svetog Teodora u Baru, bazilika na Gradini u Martinićima kod Danilovgrada i ostaci crkve svetog Mihaila na Prevlaci.

Centralnom tipu crkava pripadala je stara crkva svetog Trifuna u Kotoru, koja je prvobitno bila podignuta u obliku grčkog krsta, zatim crkva svetog Tome u Prčanju koja je građena u kombinaciji slobodnog grčkog krsta i trikonhosa, kao i crkva svetog Jovana u Zatonu kod Bijelog Polja čija je osnova u obliku trikonhosa.

Kamena plastika u preromanici izvođena je površinski u plitkom reljefu. Ona je ukrašavala prozorske otvore, portale, kapitele, krstionice i ciborijume. Glavni motiv preromaničke plastike je dvočlani ili tročlani preplet. On može da bude u geometrijskim i vegetabilnim oblicima, ponekad kombinovan sa motivima ptica, životinja, paunova i grifona. Ljudska figura javlja se rijetko. U najznačajnije spomenike preromaničke plastike ubrajamo kotorski i ulcinjski ciborijum, kao i ciborijum iz Martinića gradine koji se danas nalazi u muzeju Danilovgrada.

Arhitektura romanike u Crnoj Gori javlja se u XII vijeku. Za razliku od preromaničkih crkava, crkve romaničke stilske grupe grade se dobro tesanim kvaderima kamena, ponekad i u dvije boje, koje se naizmjenično smjenjuju. Zidovi su masivni i na njima se nalaze lučno završeni prozori i dekorativno ukrašeni portali. Fasade su raščlanjene po vertikali pilastrima, a ispod krovnoih vijenaca nalaze se karakteristični slijepi romanski frizovi. Prema opštoj arhitektonskoj koncepciji razlikujemo dva glavna tipa romaničkih crkava. Prvom tipu trobrodne bazilike pripada monumetalna katedrala sv. Trifuna u Kotoru iz 1166. godine.

Katedrala svetog Tripuna podignuta je na mjestu crkve iz IX vijeka, čiji se dijelovi namještaja čuvaju u riznici katedrale. Ova naša najveća i najljepša romanička crkva predstavlja veliku trobrodnu građevinu sa užim i nižim bočnim brodovima koji su odvojeni od glavnog broda monolitnim stubovima. Trobrodna osnova katedrale na istočnoj strani se završava polukružnim apsidama, dok su joj sa zapadne strane naknadno dodata dva zvonika i otvoreni trijem. Istočni dio fasade bogato je ukrašen raskošnom triforom na središnjoj apsidi.

Drugom tipu jednobrodnih romaničkih građevina pripadaju crkve svetog Luke, svete Marije Koleđate i svete Ane u Kotoru, kao i crkva ,,C,, manastira Ratac kod Bara. Crkva svetog Luke podignuta je 1195.godine kao jednobrodna pravougaona građevina sa oltarskom apsidom na istočnoj strani i kupolom na niskom kružnom tamburu iznad centralnog dijela građevine. Iznad zapadne fasade uzdiže se zvonik ,,na preslicu,, sa tri polukružna otvora. Uz crkvu je sa sjeverne strane naknadno dozidana kapela sv. Spiridona. Crkva svete Marije Koleđate podignuta je 1221.godine kao građevina jednobrodne pravougaone osnove podijeljene na tri traveja. Iznad središnjeg traveja konstruisana je kupola, koja spolja ima oktogonalni oblik. Uz crkvu je dozidana kapela sv. Ivana i barokni zvonik. Crkva svete Ane s početka XIII vijeka podignuta je kao jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istočnoj strani i niskom kupolom nad centralnim dijelom hrama. Crkva je naknadno sa sjeverne strane proširena cijelom dužinom, tako da je dobila izgled dvobrodne građevine.

Romanička skulpturalna plastika više nije površinska kao u preromanici već ima punije plastične forme. Kamena plastika prisutna je na prozorima, portalima, konzolama, kapitelima, ciborijumima. Izuzev floralnih i životinjskih motiva sve je više prisutna i ljudska figura. Najviše bogatstvo romaničke skulpture dostignuto je na oltarskom prozoru katedrale svetog Trifuna gdje, pored romaničkih, ima i gotičkih elemenata. Romano gotičkom stilu pripada i ciborijum iz kotorske katedrale.

U Crnoj Gori u XIII vijeku grade se i crkvene građevine u duhu raške graditeljske škole. Građevine ove stilske grupe imaju pravougaonu osnovu sa jasno naglašenim oltarskim prostorom, sa ili bez dodatih bočnih prostora, takozvanih vestibila ili paraklisa. Iznad središnjeg djela ovih građevina konstruisana je kupola koja počiva na kockastom postolju. Najznačajniji objekti ove stilske arhitektonske grupe su crkva manastira Morače – zadužbina kneza Stefana iz sredine XIII vijeka, crkva manastira Đurđevi Stupovi kod Berana iz druge decenije XIII vijeka - zadužbina velikog župana Prvoslava, i crkva sv. Petra u Bijelom Polju zadužbina humskog kneza Miroslava sa kraja XII vijeka.

Monumentalna crkva manastira Morače predstavlja jedan od najljepših i najvećih crkvenih hramova u Crnoj Gori. Duga preko 24 metra i visoka oko 20 metara crkva peredstavlja jednobrodnu kupolnu građevinu sa pjevničkim transeptom i polukružnom oltarskom apsidom na istočnoj strani. Crkva ima zasebne prostore za proskomidiju i đakonikon i jedan paraklis na sjevernoj strani priprate. Crkva manastira Đurđevi Stupovi ima jednostavniji plan raške graditeljske škole. Podignuta je u obliku jednobrodne građevine sa kubetom i oltarskom apsidom na istočnoj strani. Uz zapadni zid hrama dozidana je priprata sa visokom kulom, a potom i spoljna priprata. Crkva sv. Petra u Bijelom Polju podignuta je kao jednobrodni hram sa malim četvrtastim kubetom i oltarskom apsidom na istočnoj strani. Uz zapadni zid crkve kasnije je dozidana priprata sa paraklisima i dvije kule, od kojih je sačuvana sjeverna.

[Ćipur]

Najstariju crkvu na ostrvima Skadarskog jezera predstavlja crkva manastira Starčevo. Njen nastanak se vezuje za vrijeme od 1376-78 godine. Osnivač manastira sa crkvom Uspenja Bogorodice bio je starac Makarije po kome su manastir i ostrvo na kome se nalazi dobili ime. Manastirska crkva podignuta je kao jednobrodna građevina skromnih dimenzija sa po jednom apsidom na istočnoj strani i bočnim zidovima, tako da u osnovi ima oblik trikonhosa. Iznad njenog centralnog dijela uzdiže se kupola koja počiva na kružnom postolju. Uz zapadni zid crkve naknadno je dozidana priprata, danas sačuvana u ruševinama. Najmanja među navedenim trikonhosima je crkva sv. Bogorodice manastira Moračnika koju je početkom XV vijeka podigao Baša III Đurđević. Trikonhosna forma hrama na Moračniku se razlikuje od crkve manastira Starčeva u visini apsida, dok je kube iznad središnjeg dijela građevine formirano na kružnom postolju kao na Starčevu. Ispred zapadnog dijela crkve nalaze se ostaci nekadašnje dozidane priprate. Stariju i veću crkvu svetog Đorđa manastira Beška na istoimenom ostrvu, koju je podigao Đurđe II Stracimirović krajem XIV vijeka, predstavlja trikonhosna građevina sa kupolom i pripratom istovremeno sagrađenom kad i crkva. Nad zapadnom fasadom priprate, koja je u unutrašnjosti zasvedena rebrastim svodom gotičkog stila uzdiže se visoki zvonik “na preslicu” sa tri otvora. Tipu trikonhosnih crkvenih građevina tog vremena pripadaju i današnji ostaci crkve manastira Prečiste Krajinske koji se nalazi u blizini sela Ostros, na obali Skadarskog jezera. U odnosu na trikonhose na ostrvima, crkva manastira Prečiste Krajinske ima složeniju trikonhosnu osnovu sa dozidanom pripratom i jednom pravouganom prostorijom ispred koje je dozidana visoka kula. Izuzev trikonhosnog tipa, za vrijeme Balšića grade se i drugi tipovi crkvenih građevina poput crkve sv. Nikole manastira Praskvice kod Budve, koju je podigao Balša III 1413. godine. Ova crkva od koje je danas očuvan njen manji dio bila je sagrađena kao jednobrodna građevina sa niskim transeptom.

Za vrijeme Crnojevića podignuti su: manastir Kom sa crkvom posvećenom Uspenju Bogorodice - zadužbina Đurđa i Lješa Crnojevića iz prve četvrtine XV vijeka koji se nalazi na istoimenom ostrvu u Skadarskom jezeru, crkva sv. Đorđa u utvrđenju Đurđevac iznad Budve i crkva sv. Bogorodice na ostrvu Beška koju je podigla Jelena Balšić 1440. godine. O nekadašnjem izgledu najvećeg i najznačajnijeg crkvenog spomenika iz vremena Crnojevića, manastira Rođenja Bogorodice na Cetinju, koji je podigao Ivan Crnojević 1484.godine, a koji je porušen 1692.godine, danas svjedoče sačuvani temeljni ostaci i dijelovi dekorativne kamene plastike koji su ugrađeni u Cetinjski manastir. Sačuvani kapiteli, konzole i kamene ploče sa nekadašnje crkve Crnojevića, koji se sada nalaze ugradjeni u cetinjski manastir, imaju poznogotički i renesansni ukras.

Među srednjovjekovnim crkvenim spomenicima po svojim arhitektonskim vrijednostima izdvajaju se i crkve nastale na područjima vladavine vlastelinske porodice Kosača: crkva pod Sokolom u Šćepan Polju, crkva sv. Save manastira Savine, crkva sv. Srđa i Vakha u Podima kod Herceg Novog, crkva manastira Podmalinsko kod Šavnika i dr. Za srednji vijek vezuje se i nastanak manastira Gradišta, Reževića, Duljeva, Podlastve, Orahova kao i brojnih manjih seoskih crkava jednostavnog konstruktivnog sklopa razasutih širom primorja i unutrašnjosti.

Gotička obilježja

Krajem XIII vijeka u zetskom primorju crkvena arhitektura dobija i gotička obilježja koji se, prije svega, odnose na spoljašnju dekoraciju crkava i upotrebu gotičkih svodova koji su kombinovani sa romaničkom graditeljskom tradicijom. Takve su crkve sv. Marije u Svaču, sv. Katarine u Starom Baru, sv. Franja u Kotoru i sv. Ivana u Budvi. Za vrijeme vladavine Balšića Zetom krajem XIV i početkom XV vijeka nastalo je nekoliko crkvenih na prostoru Skadarskog jezera koje predstavljaju njihove

grobne crkve – mauzoleje. Na tri najveća ostrva Skadarskog jezara zetski vladari Balšići podigli su manastire: Starčevo, Moračnik i Bešku, koji čine osobenu grupu crkvenih spomenika sa karakterističnim osnovama u obliku trikonhosa. Arhitektura ovih trikonhosa skladnih proporcija nosi odlike primorskog graditeljstva koje je prisutno u načinu i tehnici gradnje, upotrebljenom građevinskom materijalu, u oblicima svodova, otvora lukova i dr.



Vladislav Kasalica

http://www.pobjeda.co.me/citanje.php...9-13&id=148944

[junackopleme]

Srednjevjekovni hroničari zapisaše da je bila „visoka stasa, mlečnobelog duguljastog obraza, zlatne kose, a povrh čela nosila je dijademu sa mnogobrojnim brilijantima i safirima”.

Na nju su licili i svi njeni kasniji potomci (narocito zenski)na primjer, najupecatljiviji nadimak nosi Bela (Katarina), bas zbog takvog izgleda.
Ali, zelio sam drugo pitati - Zna li neko nesto vise o cerki njene cerke, Stani, kojoj se izgubio trag kada je se udala u Njeguse?