O sudbini štamparije Crnojevića nakon pada Zete pod tursku vlast

[Ćipur]

DR RADOSLAV RASPOPOVIĆ:
JEDAN ARHIVSKI DOKUMENT O SUDBINI ŠTAMPARIJE CRNOJEVIĆA NAKON PADA ZETE POD TURSKU VLAST


Naš poznati istoričar piše o jednom pismu vladike Vasilija Petrovića iz februara 1758. iz kojeg proizilazi da je sudbina štamparije Crnojevića direktno bila vezana za sudbinu starog Cetinjskog manastira


Vasilijevo pismo nudi nove podatke


Tekst koji u nastavku slijedi napisan je na osnovu jednog dokumenta iz korpusa građe prikupljene, najvećim dijelom u Arhivu spoljnih poslova Ruske imperije, sabrane među korice knjige pod radnim naslovom „Materijali za istoriju rusko-crnogorskih odnosa iz perioda vladavine vladike Save i Vasilija Petrovića 1742-1666“. Riječ je o veoma obimnom zborniku dokumenata koji sa dvojezičnim Predgovorom ima oko 1000 strana. Rad na ovom projektu traje već više od jedne decenije, uz dvije jednokratne finansijske pomoći Ministarstva za kulturu i Ministarstva za obrazovanje i nauku Vlade Crne Gore. Rukopis obuhvata oko 200 dokumenata, uglavnom prepisku crnogorskih vladika sa visokim ličnostima na ruskom dvoru, uključujući i obraćanje ruskim caricama: Jelisaveti Petrovnoj i Katarini II.
U postupku pripreme za štampu sva dokumenta su transkribovana na savremeno rusko pismo, prevedena na naš jezik, tj. data dvojezično, a takođe snabdjevena potrebnim komentarima i naučnom aparaturom. Prikupljena arhivska građa koja se najvećim dijelom prvi put kod nas objavljuje predstavlja dragocjeno svjedočanstvo o unutrašnjem i spoljnjem životu Crne Gore, ekonomskim, vojnim, socijalnim i kulturnim prilikama u njoj kako u periodima mira tako i tokom ratnih zbivanja započetih 1756. To je vrijeme misije Save Petrovića na Ruski dvor započete u oktobru 1742. koja je trajala do kraja maja 1744. ali i tri misije vladike Vasilija u Rusiji 1752, 1756. i 1766, kao i njegove posjete Veneciji početkom maja 1744. i dolaska u Crnu Goru ruskih emisara, sasvim različitim povodima, pukovnika Jakova Jezdimiroviča Pučkova i Mihaila Tarasova.
Među prikupljenim materijalima, međutim, pored ostalih, nalazi se i jedno, po svom sadržaju, posebno zanimljivo pismo vladike Vasilija. U kontekstu obraćanja Svetom sinodu Ruske crkve Vladika Vasilije u njemu saopštava podatke o sudbini Crnojevića štamparije. Iako vladiku Vasilija mnogi istoričari, posebno Jovan Tomić, u svojoj raspravi o Carevom lazu smatraju nepouzdanim interpretatorom istorijskih činjenica, naše iskustvo, i pored nesumljivog pretjerivanja koje u njegovim obraćanjima ruskom dvoru postoji, ipak govori da kad su u pitanju osnovne istorijske činjenice osporavanja Jovana Tomića, vezana za Carev laz, ne stoje. To je bio razlog više da ovom pismu o Crnojevića štampariji posvetimo posebnu pažnju jer, kao se ispostavilo, to je prvi pisani dokument koji nudi odgovor na pitanje njene konačne sudbine.

***

Poznato je da je Crnojevića štamparija, prva ćirilska štamparija na Balkanu. Mada čvrstih naučnih dokaza nema, postoje mišljenja da je otpočela sa radom na Obodu, kod Rijeke Crnojevića, a da je potom premještena na Cetinje. U Istoriji Sime Milutinovića Sarajlije rečeno je da se prva crnogorska štamparija nalazila na Obodu (Sima Milutinović, Istorija Crne Gore od iskona do novega vremena, Beograd 1835, 20-21). U vrijeme proslave 400-godišnjice štamparstva u Crnoj Gori P. A. Rovinski je organizovao iskopavanje na Obodu i otkrio temelje građevine koju je bez „uvjerljivih“ dokaza smatrao ostacima prve štamparije Crnojevića. U jednom od svojih radova on je saopštio da su u toku narednih pet decenija učenici obodske škole nalazili slova i drugi štamparski materijal, koji je pripadao štampariji. (Rovinski P. A. Obodska štamparija i njen značaj na slovenskom jugu, Cetinje 1893).
Povodom ovakvih tvrdnji, u vrijeme spomenute proslave, Ilarion Ruvarac, u polemičkom članku dokazao je da za štampanje Oktoiha prvoglasnika na Obodu nema nikakvih dokaza. (Ilarion Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosvjeta 1892, sv. 1, 16-17).
Njega je podržao Vatroslav Jagić, u to doba najveći autoritet iz oblasti slavistike. (Vatroslav Jagić, Prva jugoslovenska štamparija u XV vijeku, Pravoslavna spomenica četiristogodišnjice Obodske štamparije, Cetinje 1895, 67-69).
Da ne bismo spominjali sve savremene istraživače štamparstva u Crnoj Gori, koji su se tokom XX vijeka bavili ovim pitanjem, i iznosili argumente za i protiv postojanja štamparije na Obodu, spomenućemo da, trenutno sigurno najveći autoritet u ovoj oblasti, E. Lj. Nemirovski tvrdi da „vjerodostojnih podataka o slovima s Oboda nema“ (Evgeniji Ljvovič Nemirovski, Počeci štamparstva u Crnoj Gori, Cetinje 1996, 57).
Nesporno je, inače, da je štampariju osnovao Đurađ Crnojević 1492/3. godine. U njoj je štampano šest knjiga: Oktoih prvoglasnik (1494); Psaltir s posledovanjem (1495), a u periodu od 1495. do 1496. godine štampani su Oktoih petoglasnik, Molitvenik, Četvorojevanđelje i Cvjetni triod.
U kolofonu Oktoiha prvoglasnika stoji, da je knjiga završena 1494. godine, da je štampanje trajalo „jedno ljeto“, a da se sa „njim započelo prethodne 1493. godine“. U samom predgovoru monah Makarije je zapisao, da je knjigu „rukodjelisao“ u vrijeme zetskog mitropolita Vavile 7001. godine (1493). (Isto, 282; U Katalogu zetskih episkopa i crnogorskih mitropolita, objavljenom u „Kratkoj istoriji Mitropolije crnogorsko-primorske sa šematizmom za 1999“, pod brojem 13. navodi se vladika Vasirion, za koga se kaže da se pominje 1482, 1484. 1485. godine; pod brojem 18, je vladika Vasilije, uz komentar da se „pominje 1532“. Vladika Vavila se nalazi pod br. 15, a za njega piše da se pominje 1493. i 1495. Vidjeti: Kratkoa istorija Mitropolije crnogorsko-primorske sa šematizmom za 1999, Cetinje 199, 64-65).

[Ćipur]

Pisano svjedočanstvo koje mijenja sliku


Prvi štampar bio je, dakle, monah Makarije i on je zaslužan za „rukodjelisanje“, odnosno štampane ne samo prve nego i ostalih knjiga iz Crnojevića štamparije. U vezi sa istorijskim predtekstom nastanka Crnojevića štamparije mogli bismo reći sljedeće. Kada su Turci 1479. zauzeli Zetu, Crnojevići su napustili zemlji i otišli u Italiju. Poslije smrti turskog sultana Mehmeda II Osvajača, u Turskoj su izbile borbe oko prijestola, a Crnojevići su se vratili iz Italije i kao turski vazali ponovo upravljali Zetom. Kada su Francuska i njen kralj Šarl VII pokušali da izazovu ustanak pokorenih naroda protiv osmanske vlasti u Zeti i Albaniji, Crnojevići su podržali plan Francuza, u nadi da će se osloboditi od vlasti Osmanlija. Turci su, međutim, otkrili te namjere pa je Zeta 1499. pripojena Skadarskom sandžakatu. Gospodar Zete Đurađ Crnojević, koji je na čelo zemlje došao 1490, poslije smrti svoga oca Ivana Crnojevića (Ivan Crnojević je vladao Zetom od 1465. do 1490), sklonio se 1497. u Italiju, a njegov brat Stefan je prešao u islam. Đurađ Crnojević, došavši na vlast, oslonjen na mletačku politiku u Sredozemlju, oženio se Izabelom Erico, porijeklom iz venecijanske vlasteoske porodice. Već na početku vladavine nabavio je u Veneciji „malu štampariju“. Prema podacima iz istoriografije, štamparija je morala biti „uveliko postavljena i ljudi sakupljeni 1492. godine“. (Istorija Crne Gore, Tom drugi, knjiga dva, Titograd 1970. 499)
Na početku je imala osam radnika, na čelu sa cetinjskim monahom Makarijem.“ (Isto) Oko datuma prestanka rada štamparije postoje različite verzije. Po jednoj, štamparija je radila „do trenutka kada je pod pritiskom Turaka Đurađ Crnojević morao napustiti Crnu Goru“. (Isto)
Po drugoj, štamparija je prestala sa radom poslije pada Zete pod tursku vlast 1499. godine. Mada tačnih podataka nema, vjerovatnijim se čini prvi datum prestanka rada štamparije, pored ostalog i zbog činjenice da su do tada odštampane praktično sve knjige koje se, kao najstariji štampani tekstovi na slovenskom jugu, vezuju za štampariju Crnojevića.
Drugo pitanje koje se nameće, takođe kao veoma važno, jeste šta je bilo sa štamparskom tehnikom i svim drugim pratećim štamparskim materijalima nakon što je ona, u jednom ili drugom momentu, prestala sa radom. Precizno rečeno, ono bi glasilo: šta se, moglo desiti sa štamparijom Crnojevića nakon što je Đurađ (1490-1497) oklevetan od svoga brata Stefana morao da pobjegne u Italiju. Evgenije Ljvovič Nemirovski, koji se u knjizi „Počeci štamparstva u Crnoj Gori“, bavio i ovim pitanjem o tome kaže: „Na našu veliku žalost, ni u jednom od dokumenata ne govori se ništa o sudbini cetinjske štamparije. Ne piše o tome ni Marino Sanuto“. (Evgeniji Ljvovič Nemirovski, Počeci štamparstva u Crnoj Gori, Cetinje 1996, 479).
Po mišljenju Radoslava Rotkovića „u žurbi s kojom su napustili Cetinje i preko Budve otplovili za Italiju, očigledno nijesu mogli nositi štampariju“. (Radoslav Rotković, Sazdanje Cetinja, izvori i legende, Titograd 1984, 207).
Nemirovski dodaje „Samo, nije bilo potrebno da se sva štamparija, s presama i štamparskim namještajem, prenosi, jer je sve to moglo lako da se kupi i zakupi u Veneciji, ako bi se željelo nastaviti sa izdavačkom djelatnošću. Važno je bilo iznijeti žigove matrice i druge štamparske materijale. Sve je to lako bilo smjestiti u jednu ili dvije vreće“.
(E. Lj. Nemirovski, Počeci štamparstva u Crnoj Gori, 479).
Nemirovski dalje navodi da je „moguće da je i učinjeno tako“, jer u popisu crkvenih stvari izvezenih u Italiju, u testamentu Đurađa Crnojevića navedene su i „scripture“, što bi u bukvalnom prevodu značilo „pismo“.
(Vidjeti: Miloš Milošević, Testament Đurđa Crnojevića, Kritičko izdanje sa komentarom, Podgorica – Cetinje 1994)
Na osnovu toga R. Rotković izvodi zaključak da se radilo o rukopisima odnosno da su time označene i „štamparske litere“ (Radoslav Rotković, Sazdanje Cetinja, izvori i legende, Titograd 1984, 207).
No, ako je i bilo tako, Nemirovski s pravom postavlja pitanje „šta se desilo sa opremom i materijalima prve crnogorske štamparije, ako ih je Đurđe ponio sa sobom u tako žurnom napuštanju Cetinja“. (E. Lj. Nemirovski, Počeci štamparstva u Crnoj Gorii, 479.) Konstatuje da „nije isključeno da je prilikom prelaska za Zadar sve to bilo ostavljeno u Dubrovniku, gdje je palo u tuđe ruke“. (Isto)
Upravo zbog ovakvih ocjena, trenutno važećih u istorijskoj nauci, izrečenih od najboljih poznavalaca ove problematike, čini nam se značajnim predstaviti naučnoj i široj stručnoj javnosti jedan arhivski dokument koji, ako se nadovežemo na misao Nemirovskog o nepostojanju pisanih izvora o tome, s jedne strane demantuju tu tvrdnju, a sa druge upućuje na to kakva je konačna sudbina štamparije Crnojevića mogla biti. Riječ je o arhivskom dokumentu, do koga smo došli ljubaznošću ruskog istoričara Jurija Petroviča Anšakova iz Samare, na čemu mu ovom prilikom srdačno zahvaljujemo. Dokument se čuva u Ruskom državnom istorijskom arhivu u Petrogradu, u fondu Svetog sinoda. U pitanju je pismo vladike Vasilija Petrovića od 13/24. februara 1758. upućeno ovoj visokoj instituciji Ruske crkve prilikom njegove druge misije na ruskom dvoru. Ona je uslijedila sa početkom rata koji je pripremio, ali ne i vodio vladika Vasilije.



Dar vladike Vasilija ruskom sinodu


U istoriografiji preovlađuju ocjene da je rat 1756. zapravo djelo vladike Vasilija Petrovića, da ga je on htio, ali nije vodio, ali je isto tako tačno da se pitanje odlučnijeg sukoba s osmanskom državom u pogledu “posljednjeg znaka turskog vrhovništva – plaćanje harača“, poslije jednovjekovnog otpora i borbe Crnogoraca, prije ili kasnije svakako moralo postaviti (Gligor Stanojević, mitropolit Vasilije Petrović i njegovo doba 1740-1766, Beograd 1978, 112 ). Vladika Vasilije je, kao što smo rekli, tri puta boravio u Rusiji. Njegova prva misija trajala je od proljeća 1752. do oktobra 1754. Drugu je započeo odlaskom iz Crne Gore pred izbijanje pomenutog rata sa Turskom krajem 1756. a okončao povratkom sa S. J. Pučkovim početkom 1759. U treću misiju je krenuo u maju 1765. a po dolasku u rusku prijestonicu, u martu 1766. tamo je umro. Poznato je da je zbog svoje druge misije koja je bila manje uspješna od prve, vladika Vasilije u Rusiju otišao pred neobičnim okolnostima. Pred izbijanje crnogorsko-turskog rata 1756., vladika je napustio Crnu Goru i veći dio 1757. godine proveo u Rijeci gdje je sa S.J. Pučkovim i Stevanom Šarovićem Petrovićem, radio na organizaciju preseljenja Crnogoraca u Rusiju. (Radoslav Raspopović, Vladika Vasilije Petrović i preseljavanje Crnogoraca u Rusiju u drugoj polovini XVIII vijeka, Crna Gora i Rusija, Ogledi i eseji, Beograd – Podgorica 2005, 69-87) Iako je svoje napuštanje Crne Gore pravdao razlozima rada na preseljenju Crnogoraca, rezultati koji su ostvareni na tom planu bili su daleko ispod očekivanih. (Vidjeti: Lj. Cerović, Srbi u Ukrajini, Novi Sad 2004, 115 )
Prema podacima Lj. Cerovića na osnovu dogovora sa Praviteljstvujušćim senatom, iz Crne Gore u Rusko carstvo, u periodu od 1757. do 1759. godine, došlo je pet grupa iseljenika, sa ukupno 1499. lica. U prvoj je bilo 99 lica, od kojih 86 odraslih i 13-oro djece. U drugoj – od 161 lica bilo je 105 odraslih i 56 djece. U trećoj grupi su se iselila 162 lica, među kojima 152 odrasla i 10 djece. Od 135 lica u petoj grupi bilo je 45 odraslih i 90 djece. Sem toga da bi izbjegli protivmjere: Venecije, Austrije i Turske, koje su Crnogorce smatrale svojim podanicima, preseljavanje se vršilo i tajno. Crnogorci su se preseljavali u Rusiju u malim grupama, kao iseljenici drugih naroda.
Poslije neuspjeha Vasilije je krajem 1757. krenuo u Rusiju, gdje se, u međuvremenu, značajno izmijenio odnos prema crnogorskom mitropolitu. Informacije koje su prikupljene od strane Praviteljstva, do Vasilijevog ponovnog dolaska Rusiju, govorile su sasvim drugačije o Crnoj Gori od onoga kako je to predstavljao vladika Vasilije. Osim toga, Vasilijev neuspjeh u pogledu preseljavanja Crnogoraca i obrazovanja crnogorskog puka, odnosno dovlačenje Srba iz drugih krajeva pod imenom Crnogoraca, još više su pokolebali vjeru u istinitost vladičinih kazivanja (Vidjeti: R. Raspopović, Diplomatija Crne Gore 1711-1918, 66)
Iako započeta pod neobičnim okolnostima, druga misija vladike ruskom dvoru bila je u osnovi vrlo uspješna. Tokom ove misije, vladika Vasilije je Svetom sinodu Ruske crkve poklonio Psaltir sa posljedovanjem, drugu knjigu koja je nakon Oktoiha pravoglasnika štampana u Crnojevića štampariji 1495. (Za razliku od Oktoiha prvoglasnika u kome nije navedeno mjesto izdanja u Psaltiru s posljedovanjem stoji da je štampan na Cetinju 1495.) O tome saznajemo iz njegovog već spomenutog pisma Svetom sinodu. Mada nismo u prilici da istražimo okolnosti pod kojima se to desilo, i što se sa tim Psaltirom tokom prošlih vjekova zbivalo, činjenica je da se danas u Rusiji u Ruskoj nacionalnoj biblioteci u Petrogradu, nalazi Psaltir sa posljedovanjem štampan na Cetinju 1495. godine. Postoji velika vjerovatnoća, s obzirom na sadržaj Vasilijevog pisma, da je za dospijeće ovog primjerka u rusku prijestonicu isključivo zaslužan vladika Vasilije. Na ovakav zaključak dodatno upućuje potpuno poklapanje sadržaja njegovog pisma sa opisom istorijskih prilika u kojima je štampan Psaltir s posljedovanjem, koje su se zbile na način na koji ih je on predstavio, a što se slaže sa svim onim što je do sada utvrđeno u istorijskoj nauci. Sem toga malo je vjerovatno da bi se vladika Vasilije osmjelio da u pismu Svetom sinodu Ruske crkve navede podatak da toj visokoj crkvenoj ustanovi „podnosi jedan stari psaltir iz štamparije naše rezidencije cetinjske mitropolije“ a da to stvarno nije učinio.

[Ćipur]

Crnogorski Psaltir s posljedovanjem, koji se i sada nalazi u Rusiji, prema E.Lj. Nemirovskom, u nauku je uveo Konstantin Fjodorovič Kalajadovič 1822. „u članku o ruskom i ukrajinskom starom štamparu Ivanu Fjodoroviču, objavljenom u petrogradskom časopisu Vjesnik Evrope". (Vidjeti: E.Lj. Nemirovski, Počeci štamparstva u Crnoj Gori, 380) K.F. Kalajadovič je naveo postojanje primjeraka tog cetinjskog izdanja, koga je nabavio kolekcionar Fjodor Andrejevič Tolstoj. Podrobnije je taj primjerak opisao Pavel Mihailovič Tolstoj, koji je sastavio katalog zbirke F.A. Tolstoja. Zapazio je da je knjiga „veoma rijetka“. Opisao je riječima: „Primjerak otmeno čist, zastavice i inicijali izvedeni u boji i zlatu...“ i da je na poleđini napisano „knjiga je nekad pripadala Bogorodičnom manastiru (ili hramu) na Cetinju“ (Isto, 381).


Teško stanje u Crnoj Gori krajem 17. vijeka


Fjodor A. Tolstoj, budući u oskudici, prodao je 1830. svoju zbirku rukopisa i starih štampanih knjiga Imperatorskoj javnoj biblioteci u Petrogradu, gdje se i danas čuva, a je odnedavno biblioteka dobila novo ime: Ruska nacionalna biblioteka. I upravo u vezi sa poklonom navedenog Psaltira s posljedovanjem pisma vladike Vasilija, koje je taj poklon pratilo, nalazi se podatak koji govori o sudbini cetinjske štamparije. On naime kaže:
“Pri tom pred vašom svjetlošću čelobitije činim i prinosim jedan stari psaltir iz štamparije naše rezidencije cetinjske mitropolije, štampan za života vojvoda naših Crnojevića i mitropolita Vavile. To je štamparija uništena kada su Venecijanci još prije sedamdeset godina molili naše Crnogorce da im dozvole da preko Crne Gore izvrše napad na tursku zemlju, odakle su se vratili preko cetinjskog polja i tajno postavili minu pod našu rezidenciju”.

II

Da bi objasnili razloge rušenja Cetinjskog manastira 1692. a time prema tekstu Vasilijevog pisma i uništenje Crnojevića štamparije, potrebno je objasniti motive njegovog rušenja od strane Mlečana, tj. predistoriju samog tog događaja smjestiti u širi istorijski kontekst. Zbog toga je neophodno sagledati razvoj prilika na Balkanu, počev od poraza Turaka od strane savezničke austro-pruske vojske u pohodu na Beč 12. septembra 1683. (Istorija Crne Gore, Tom prvi, knjiga tri, Titograd 1975, 166) Taj događaj je ozbiljno potresao Osmansko carstvo, probudio oduševljenje, i pokazao spremnost pograničnog življenja pod turskom vlašću prema Dalmaciji i Boki Kotorskoj da se priključi Mlečanima, očekujući s neskrivenim optimizmom rat radi vlastitog oslobođenja. Pohodom Mustafa-paše na Beč započeo je veliki rat koji je trajao sve do 1699. Katastrofalni poraz Turaka pod Bečom i ustanak Morlaka u Dalmaciji, koji su oslobodili cijelo dalmatinsko Zagorje i stavili se na raspolaganje Mlečanima u borbi protiv Turaka, nije moglo da ne ostavi trag u politici Venecije. Mletačka vlada je shvatila da su se stekli uslovi da Republika u savezu sa Poljskom i Austrijom izdejstvuje pobjedu, nad Turskom. Tako je između ove tri zemlje sklopljen savez poznat u istoriji kao „Sveta liga“, koja je 29. aprila 1684. objavila rat Porti. (Isto, 168.) Na taj način započet, Morejski rat je Crnu Goru zatekao u velikoj krizi. Međuplemenski sukobi Crnogoraca i Brđana bili su žešći nego ikada, a je uz materijalnu podršku Venecije narod bio spreman za borbu protiv Turaka. Od brdskih plemena odanost i spremnost za borbu prvi su izrazili Kuči. Sa Crnom Gorom, nije išlo glatko. Podjele među Crnogorcima osjetile su se na početku rata. Svaka knežina starala se sama o sebi i donosila samostalno odluke za koju stranu će se opredijeliti. (Isto, 170 ) Venecija je radila na produbljivanju političkog nejedinstva, a ne na pozivanju plemena. Tako je Crna Gora na početku rata bila politički razdrobljena. Jedan dio Crnogoraca bio je protiv saradnje sa Venecijom zajedno sa vladikom Ruvimom. Međutim, sa Ruvimovom smrću 1685. i dolaskom na položaj sandžak bega Sulejman-age 1684. situacija u Crnoj Gori postala je mnogo teža. (Vidjeti: J. Tomić, O Crnogorskom ustanku u početku Morejskog rata, Novi Sad 1903, 473-475.) Sulejman-paša svim sredstvima je radio na tome da se razbiju crnogorska i brdska plemena, i da ih odvoji od Mlečana i potčini osmanskoj vlasti. Usljed takve politike novi crnogorski vladika Visarion Borilović, poslije jednog od pašinih napada zatekao je Crnu Goru pregaženu i popaljenu. Pred turskom opasnošću Crnogorci su zatražili pomoć od Mlečana. Međutim, poslije poraza Crnogoraca, Bokelja i Nikšićana, u borbi sa Turcima na Vrtijeljci 1685. gdje je poginuo i proslavljeni četovođa Bajo Pivljanin (Vidjeti: Jovan Tomić: Posljednje godine života i rad hajdučkog harambaše Baja Pivljanina, Beograd 1901), Sulejman-paša je bez otpora stigao na Cetinje i tu se zadržao četiri dana. Iz osvete, paša je spalio Ljubotinj, Građane, Bjeloše, Ugnje, Očiniće, Trnovo i Cetinje. Taj napad produbio je plemensku krizu i još više potencirao podvojenost Crne Gore na dva tabora: mletački i turski. Manji dio crnogorskih knežina pokorio se Turcima. No, i pored teškog poraza na Vrtijeljci, najviše zahvaljujući zalaganju vladike Visariona, Crnogorci obnavljaju saradnju sa Mlečanima (Istorija Crne Gore, Tom prvi, knjiga tri, 175). Poslije velikih vojničkih i političkih uspjeha Mlečana u Dalmaciji, i zauzimanja Herceg Novog, započinje mletačko osvajanje Heregovine koje je pomagao jedan broj crnogorskih plemena. Za to vrijeme Sulejman-paša je napao Crnu Goru.


Dolazak Mlečana samo uvećao podjele


Crnogorci su pružili snažan otpor, zbog čega se paša povukao, uz velike gubitke. Uspjeh u borbi ostavio je snažan utisak na Mlečane, a vladika Visarion je smatrao da je došlo vrijeme za dizanje opštenarodnog ustanka.
(Dušan Vuksan, Nekoliko dokumenata s kraja XVII vijeka, Zapisi, XVI 283-285) Nakon ovog poraza Sulejman-paša se pripremao za osvetu. Kuči su se zbog toga obratili za pomoć Mlečanima. Međutim i bez mletačke pomoći uspjeli su da zaustave pohod pašine vojske na Medun i ostvare veliku pobjedu. Ubijeno je više od 1.500 Turaka, a zaplijenjeno je mnogo oružja, konja i zastava. (Jovan Tomić, Crna Gora za Morejskog rata, Beograd 1907, 316-318.) U Veneciji su sa oduševljenjem primili vijest o pobjedi 1688. a to je ujedno bila prva velika pobjeda crnogorskih plemena u ratu protiv Turaka. Svirepost koju je Sulejman-paša ispoljio nakon toga definitivno je opredijelila Crnogorce za Veneciju. U ljeto 1688, na zboru na Cetinju donijeta je odluka o zbacivanju turske i primanju mletačke vlasti. (Istorija Crne Gore, Tom prvi, knjiga tri, 185) Tako su Mlečani stigli na Cetinje. Iako je odluku o tome donio opštecrnogorski zbor, ostalo je predanje da je vladika Visarion doveo Mlečane na Cetinje. Bio je to van svake sumnje prvi skup tokom Morejskog rata na kome se manifestovalo opštecrnogorsko jedinstvo.
Krajem maja 1688. turske snage od 8.000 ljudi ponovo su napale Kuče. Kuči su pretrpjeli teška materijalna razaranja ali su ponovo zaposjeli Medun. Ponovni poraz Sulejman-paša je nastojao da anulira napadom na Crnu Goru. Mlečanima koji su se nalazili na Cetinju, na molbu Crnogoraca odmah je iz Kotora upućena pomoć. Ivan Bolica sa „jednim odredom hajduka“, a zatim „nadintendant Perini sa jednim bataljonom Italijana i 500 prekomoraca“, stigli su na Cetinje, „da bi očuvali ono mjesto i održali u vjeru cijelu Crnu Goru.“ (Isto, 187) No, i pored preduzetih mjera Turci su prodrli u Crnu Goru, u Lješansku i Katunsku nahiju, ali su kod Ozrinića bili zaustavljeni. Dolazak mletačke vojske bio je od posebnog značaja za mletačko-crnogorske odnose. Iako su došli kao saveznici, zadržavajući se na Cetinju, oni su Crnogorce pretvarali u podanike. Tome je doprinio i sam vladika Visarion, koji je pisao generalnom providuru da Bolica „dođe kod nas da sa njima (Crnogorcima) upravlja, a mi da ga slušamo“. Početnu uzdržanost Mlečani su zamijenili faktičkom „okupacijom Cetinja“, a Crnu Goru su smatrali „osvojenom teritorijom“. (Isto, 188.)

[Ćipur]

Turska vlast je zamijenjena mletačkom. Dolazak Mlečana na Cetinje još više je uticao na podijeljenost Crne Gore na pro-tursku odnosno pro-mletačku stranu. Nastavak događaja koji je uslijedio tokom Morejskog rata uslovio je povlačenje Mlečana sa Cetinja. Tome je doprinio neuspjeh dobro započete austrijske ofanzive kroz Srbiju. Nakon što je pretrpjela težak poraz, vojska austrijskog cara brzo se povlačila. Bojeći se turske odmazde, sa njom je krenulo mnogo naroda. Među njima je bio patrijarh Arsenije II, koji je sa sobom odnio manji dio blaga Pećke patrijaršije. No, dok je u vrijeme austrijske ofanzive skadarski paša nastojao da smiri buntovna plemena, sa njenim slomom situacija se izmijenila. Položaj Mlečana na Cetinju postao je nesiguran. Mletačka posada, u kojoj je pod zastavom sv. Marka, bilo i Crnogoraca i Brđana, nije predstavljala značajniju vojnu snagu. Otuda su i dezerterstva počela da bivaju česta pojava. Tako: „Samo u noći 13. jula 1689. iz jedne čete od 95 ljudi otišla su 44 borca“. Da bi podigao moral posade guvernadur Crne Gore Zane Grbičić, napao je Bar sa 1.000 ljudi. U napadu su učestvovali Piperi i Bratonožići. Sam napad, koji nije donio veći vojni uspjeh, poslužio je Sulejman-paši za pohod na Crnu Goru. Mada su radi toga uputili pojačanje od 300 ljudi Mlečani nisu ništa uradili za odbranu Crne Gore. U pašinoj vojsci od 2.000 koja je napala Crmnicu bilo je: Kuča, Hota, Kastrata, Škrelja. Osmanlije su spalile „Boljeviće, Sotoniće, Trg, Orašac, Dupilo“. Stradanje Crmničana bio je znak slabosti Venecije, koja nije bila u stanju da brani svoje „podanike“ Crnogorce. Predloge Kuča, Bjelopavliča i Pipera, da svojom vojskom zaposjednu Spuž i Medun, Mlečani nisu prihvatili, zazirući od prodora u Brda, udaljena od Kotora.
Slom austrijske ofanzive skadarski paša je ocijenio pogodnim momentom za protjerivanje Mlečana sa Cetinja i pokoravanje brdskih plemena. Da bi to preduprijedio kotorskom providuru Duodu je predlagao zauzimanje Rijeke Crnojevića. Akcija je imala više politički nego vojni značaj. Duodo sa glavarima Kuča, Pipera i Bjelopavlića dogovorio da napadnu Podgoricu istovremeno kad mletačka vojska krene na Rijeku Crnojevića. Mletačka vojska je 1691. zauzela Rijeku Crnojevića ali ta akcija nije predstavljala značajan vojni uspjeh. U maju 1691. Mehmed-aga Parmaković mletačko zauzimanje Rijeke uzeo je kao razlog za napad na Crnu Goru. Međutim, Komani, Ozrinići i Zagarčani su odbili taj napad. I ponovljeni napad Sulejman-paše, jula 1691. na Pipere sa 6000 ljudi, završio se neuspjehom. Poslije tog poraza Turaka, Crna Gora i Brda su bili mirni sve do turskog pohoda na Mlečane u Crnoj Gori. On je Osmanlijama bio nužan jer bez vlasti nad Cetinjem nisu mogli računati na svoj puni uticaj u brdskim plemenima, a to znači ni na vlast nad Crnom Gorom.


III

Događaji u vezi sa realizacijom plana uklanjanja Mlečana sa Cetinja odvijali su se ovim redom. Poslije smrti vladike Visariona (1692), najodanijeg mletačkog prijatelja, Sulejman-paša je započeo pripreme za napad na Crnu Goru. Prvo je „primorao Kuče i Klimente da mu se priključe“. Sukob mletačke i turske vojske, pristigle iz Skadra, odigrao se na Cetinjskom polju. Prethodno je pašina vojska skršila otpor stanovništva Lješanske i Crmničke nahije.



Štamparija stradala skupa sa manastirom


Nakon što je turska vojska 25. septembra 1692. izbila na Cetinjsko polje, Crnogorci su napustili svoje položaje. Sva mletačka vojska se zatim povukla u Cetinjski manastir i u pandurice. (Isto, 204.) Turci su opkolili Manastir sa novim pojačanjem od 4.000 ljudi. Mletačka vojska bila je demoralisana i spremna na predaju. Pristajali su na predaju pod uslovom da sa oružjem napuste Cetinje. Potpisan je i ugovor od 11 tačaka o mletačkoj predaji Manastira. Međutim prije odlaska mletačka vojska je minirala Manastir. Mina je eksplodirala „u nedelju kada je turska prethodnica na čelu uglednih aga ulazila u Manastir“. (Isto, 205.) Od snažne eksplozije „crkva sa cjelim manastirom“ (Manastir je podigao Ivan Crnojević 1484. kao turski vazal, po povratku iz izgnanstva.), u kojem su se nalazile kaluđerske ćelije potpuno je srušena“. Po jednoj verziji poginulo je sto a po drugoj preko tri stotine Turaka. (Isto.) Sulejman-paša se zadržao na Cetinju nekoliko dana, a zatim se povukao iz Crne Gore. Sa rušenjem manastira 1692. „pogibla“ je, odnosno uništena je štamparija Crnojevića, kako navodi vladika Vasilije u pismu Svetom sinodu iz 1758. Osim podudarnosti u sadržaju glavnih djelova pisma i rezultata istorijske nauke, na vjerodostojnost Vasilijevih navoda o uništenju štamparije upućuje i činjenica da je događaj o kome je pisao bio vremenski gledano relativno blizak, i sem toga, u uskoj korespondenciji sa istorijskim predanjem, koje je bilo sačuvano u sjećanju njegovih starijih savremenika, koji su za, rušenje crkve i uništenja štamparije svakako morali znati. Osim toga, nakon odlaska Crnojevića iz Crne Gore i pada zemlje pod tursku vlast bilo je sasvim prirodno da štamparija prestane sa radom, jer knjige više nije imao ko da štampa, budući da Crnogorci za to nisu imali uslova, a turske vlasti potrebu. Štampar Makarije je poslije Đurđevog odlaska i sam napustio Crnu Goru i uskoro se obreo na Svetoj gori gdje je u Hilandaru, nastavio svoj rad, pravljenjem idejnih nacrta po kojima su rađeni klišei za slova. Otuda je sasvim moguće da je štamparska tehnika sa presama i ostalim materijalom Crnojevića štamparije ostala u Cetinjskom manastiru, odnosno rezidenciji crnogorskih mitropolita, koja je do tada bila najznačajnije prepisivačko središte Crne Gore.
Miniranje manastira bio je „vjeroloman“ akt, suprotan odredbama mletačko-turskog ugovora o njegovoj predaji. Mlečani, kao crnogorski saveznici su, čineći to, krajnje „neviteški postupili“. Rušenje manastira, najveće crnogorske svetinje i centra političkog i kulturnog života Crne Gore i Brda, bio je težak, neoprostiv i nerazumljiv akt Mlečana prema svojim saveznicima Crnogorcima. Događaj je bolno odjeknuo u Crnoj Gori i van nje i dugo se pamtio“. (Vidjeti: Istorija Crne Gore, tom prvi, knjiga tri, 168-205.) S obzirom da nauka još uvijek nije ponudila siguran odgovor u vezi sa sudbinom štamparije Crnojevića, podatak koji je u navedenom pismu Svetom sinodu Ruske crkve saopštio vladika Vasilije, da je štamparija bila na Cetinju sve do 1692. odnosno do rušenja Cetinjskog manastira, iznenađuje, i predstavlja novinu, odnosno, prvi pisani trag o njenoj sudbini, pa se svakako mora uzeti u obzir u svim budućim izučavanjima ovog pitanja, uključujući i ono spomenuto na početku, koje je za nas u ovom slučaju bilo sporedno, da li je štamparija bila na Obodu ili Cetinju.

PRILOG: Pismo Vasilija Petrovića Svetom sinodu Ruske crkve transkribovano na savremeno rusko pismo i u prevodu na naš jezik, sa faksimilom manuskripta arhivskog dokumenta

PREVOD:

• Svajatejšem praviteljstvujščem sinodu
  
  Pokorni raport
  Vašu svjetost najpokornije izvještavam da sam ja, smerni, doputovao ovamo u preslavni vladajući grad Sankt-Peterburg na dvor Njenog visokog Imperatorskog Veličanstva radi prije potrebnih poslova koji se tiču Božije slave i svete crkve, a i samog državnog interesa i interesa moga duhovnog stada i otečestva, (da sam doputovao) ne obazirujući se na strah od čestih napada naših neprijatelja muhamedanca i na drsko suprotstavljanje papežnika venecijanaca, koji prije svega žele da moju jadnu personu pogube, a Bogom mi uručeno stado i otečestvo upropaste. Toga se radi klanjam vašoj svjetosti i pokorno molim da me za ljubav Gospoda Isusa i usled revnosti hrišćanske ne napustite, već da se postarate za mene i da mi vlašću dobijenom od velike monarhije pomognete da dobijem dobru preporuku za njeno imperatorsko veličanstvo da me kao najvjernijeg i najodanijeg roba Njenog imperatorskog veličanstva zaštiti i sačuva. Pri tom pred vašom svjetlošću čelobitijie činim i prinosim jedan stari psaltir iz štamparije naše rezidencije cetinjske mitropolije, štampan za života vojvoda naših Crnojevića i mitropolita Vavile. Ta je štamparija uništena kada su Venecijanci: (još prije sedamdeset godina) molili naše Crnogorce da im dozvole da preko Crne Gore izvrše napad na tursku zemlju, odakle su se besposleni vratili preko cetinjskog polja i tajno postavili minu pod našu rezidenciju. I kada su oni Venecijanci pristigli u svoj grad Kotor, ona je mina sasvim razrušila našu rezidenciju do temelja, a isto tako i crkvu neopisive ljepote, koju je podigao vojvoda naš Ivan Crnojević, jer oni papežnici Venecijanci, mučeni zavišću, nisu mogli da istrpe da u našim krajevima postoji tako dragocjeno crkveno zdanje. Sa žaljenjem izvještavam vašu svetost među kakvim tiranima živim, a oni na svaki način pokušavaju da moj život prekinu, a narod potamane kao vukovi stado bez pastira. Završavam i preporučujem se milosti vaše svetosti. Vaše svetosti najodaniji sluga
  Smjerni mitropolit crnogorski i primorski, Zete i Skenderije i trona srpskoga egzarh Vasilije Petrović
  Slušano 13. februara 1758. godne
  13. februara 1758. godine

No 497: Predato 6. aprila 1758. godine



(Kraj)

[Ćipur]

DR VLADIMIR JOVIĆEVIĆ: SLOVO O SLOVIMA CRNOJEVIĆA ŠTAMPARIJE



Povodom novih momenata o stradanju Crnojevića štamparije istovremeno s Cetinjskim manastirom na početku posljednje decenije 17. vijeka, a iznesenih nedavno u feljtonu dr R. Raspopovića, dr Vladimir Jovićević ukazuje na okolnost da su pripreme i štampanje Oktoiha započeti na Obodu 1492. godine, kao i da je zbog ratnih okolnosti štampanje nastavljeno na Cetinju


Makarijevo raspirivanje štamparskog ognja


Kada se Zapadna Evropa 1492. godine i decenijama kasnije otiskivala da otkrije, porobi i eksploatiše Novi svijet, Crna Gora se na Obodu spremala da na bijeloj hartiji stisne neprolazni svijet visoke duhovnosti, a sebe i druge oslobodi mraka i straha – najvećih neprijatelja slobode i stvaranja. Mnogo je crne boje potrošeno na bijeloj hartiji u pisanoj riječi o Crnojevića štampariji; dosta je slova izliveno da ostave trag o slovima ove naše štamparije-prve državne ćirilične na svijetu.
Glavni štampar je jeromonah Makarije i sedam monaha pomagača od kojih se spominje Pahomije ot “reke”.
Satanska mržnja i dušmansko satiranje harali su i zatirali bogomudrene knjige, ali nijesu mogli uništiti ideju vjere, državnosti i kulture. Paljene, cijepane i oskrnavljene, one su kroz tminu i kroz lance grijale narodnu dušu i prosvjetljavale um u noći ropstva pod Turcima. Knjige Crnojevića štamparije su tako blliske, a tako daleke. U ovim svetim knjigama sve je jasno: Ljubav je most među ljudima, Istina svjetlost svijetu, Pravda drži zemlje i gradove, Vjera je nada čovječanstva, Pokajanje kao Vaskrsenje.
Nedavno je poznati istoričar kolega Radislav Raspopović u "Vijestima" objavio zapažen prilog o Crnojevića štampariji. Više od stoljeća traje rasprava o lokalitetu i o vrijednostima Crnojevića štamparije, istorijskim, vjerskim, kulturnim i civilizacijskim. Više naučnih i publicističkih priloga objavio sam o Crnojevića štampariji.
Crnojevići pred krvnikom i silnikom napuštaju Zetu, a štamparija prestaje sa radom. Ilarion Ruvarac tvrdi da je štampar Makarije sa Đurđem Crnojevićem otišao u Veneciju gdje će se nastaviti njihova saradnja. Makarije je 1503. godine ili 1504. godine stigao u Trgovište, u Rumuniji. Đurđa su slomile sile neprijateljske, a Makarije, štampanom riječi, nastavlja borbu protiv dušmana Crne Gore.
Knjige iz štamparije Crnojevića utvrđivale su vjeru hrišćansku, ali će slijedom vremena čuvati ideju o nekadašnjoj državi i biti kulturni bakljonoša gdje god su sačuvane. Knjige iz štamparije Crnojevića bile su naročito cijenjene i korištene u južnoslovenskim zemljama, najviše u XVI vijeku. Štampari su iz njih preuzimali crteže, zastavice, inicijale i ostalu grafiku, a pri tom su uvijek isticali da im je uzor bio "ot Crnojevića izvoda".
Moja istraživanja u manastiru Hilandaru 1984. godine rezultirala su nekim nepoznatim pojedinostima.
Oganj štampanja, a ono je velika moć, Makarije će razgorjeti u Trgovištu, najvjerovatnije kod vlaškog vojvode Besaraba gdje Makarije 1507. (1508.)
Visoki duhovni domet ovih knjiga ukazuje na značaj Crnojevića štamparije. Ukazujemo samo na tri izvora koji su kao i ostali nezaobilazni.
Na proslavi četiristo godina Crnojevića štamparije u zvaničnoj adresi Oksfordskog univerziteta stoji da je knjaz Nikola "naučio narod od junaka kako se iskazuje štampanjem svoga maternjeg jezika dok još niko među nama u Oksfordu nije počeo štampanje knjiga".
Svako tumačenje je suvišno!
U kolofonu "Psaltira" štampar Makarije bilježi: "Svi koji hoće mogu se bogato naslađivati ovom knjigom. Ko nju čita: bio car ili vladika, ili knez ili prostak ili pali u bezbrojne napasti - imaće svaku utjehu. Jer knjiga je ova čistoti nastavnik, žalosti promjena, djevojaštvu čuvar, Bogu približenje, životu učitelj, svakom dobru pokretač, a s Bogom izmirenje". Neprolazne su i nepotrošene riječi čuvenog štampara koji sebe naziva "smerni rab Božji". Ove starostavne i svete knjige najbolji su prijatelji koji nikada nijesu iznevjerili i ostavili.
Niko Martinović, poznati istraživač crnogorske prošlosti s razlogom tvrdi "naša stara književnost i pravo, naša srednjovjekovna umjetnost dokazale su da se na našem tlu taj život razvijao uporedo sa kulturom ostalog prosvijećenog svijeta, da naši narodi imaju isto tako dobre kulturne tradicije kao i zapadni narodi, i da su riznici svjetske kulture dali svoj srazmjerni udio - i mi smo na svome postavili temelje evropskoj renesansi". (Niko Martinović, Susreti, Cetinje, 1954. br. 10)


Potpuno je jasno da je sve započeto na Obodu


Rasprave o lokalitetu Crnojevića štamparije i dalje traju i dileme i dalje ostaju. Neki istraživači smatraju da je Crnojevića štamparija osnovana na Obodu i da je tu počela sa štampanjem, dok drugi tvrde da je Cetinje mjesto gdje je otpočela sa radom štamparija. Oni se strogo drže svojih mišljenja ne uvažavajući sudove druge strane, prije svega zastupnici shvatanja da je samo Cetinje mjesto u kojem je radila štamparija. U nauci se smatra da nije toliko bitno gdje je počelo prvo štampanje ćiriličnih knjiga u Crnoj Gori. Smatram da nije nebitno ovo pitanje ali neki naučnici isključuju unaprijed Obod. Upravo na postojanju i radu štamparije i neredovnim i ratnim vremenima crnogorska država je pokazala snagu da taj značajan civilizacijski poduhvat organizuje i realizuje. Štamparija je po svoj prilici stigla vodenim putem do ispod samog Oboda. Svaki drugi put je bio takoreći nemoguć. Obod je bio predodređen da osnuje štampariju. Pripreme su počele 1492. i na Obodu je započelo štampanje Oktoiha, koje je zbog ratnih prilika nastavljeno na Cetinju.
Iznosimo nekoliko izvora i činjenica koje nedvosmisleno ukazuju da je štamparski poduhvat onog vremena započeo na Obodu.
1.
Sveti Petar Cetinjski piše veoma jasno i razložno o utemeljenju naše prvoćirilične štamparije. "Budući Ivan-beg od velike turske vojske nekoliko odahnuo, staraše se ukrijepiti svoje granice i načini jednu malu krepost više rijeke, koja se zove Obod... takođe pri istoj rijeki i dom za napečatavanje crkvenijeh knjiga sagradi, i evo ovdje prepis s prvog lista, od jednog Osmoglasnika pri njegovom sinu Georgiju Crnojeviću u onoj tipografiji napečatanoga..." (Petar I Petrović, Kratka istorija Crne Gore). U pitanju nije tradicija, već predstavljanje istorijskog rada štamparije i ukazivanje na prepis sa originala Oktoiha. Činjenica koja se ne može zaobići i poništiti. Riječ velikog državnika i svetitelja uvijek je svjedočila istinu.
2.
Pavle Rovinski, poznati enciklopedista, predsjednik Organizacionog odbora, kazuje da je na osnovu pripovijedanja mještana otkrio lokalitet štamparije, koja je u svijesti generacija imala visoko mjesto u pamćenju narodnom.
3.
postaje osnivač prve rumunske ćirilične štamparije. Od 1508. do 1512. poznate su dvije crkvene knjige, od kojih se ističe Oktoih iz 1510. godine. U njemu je ponovljena likovna kompozicija iz cetinjskog Oktoiha (petoglasnik). Makarije 1525. godine ili naredne 1526. godine odlazi u Svetu goru, u manastir Hilandar koji je njegova posljednja životna stanica i postaje iguman ovog manastira. U Hilandar prenosi izvjestan broj svojih knjiga iz Trgovišta i Oktoih sa Cetinja. Ćirilične knjige iz Trgovišta su štampane nešto većim, ali ne manje lijepim slovima od onih štampanih u Crnoj Gori.
Rovinski piše dalje: "Učitelj riječki M. Đurić tvrdi da su njegovi učenici nalazili slova... Mi isti vidjeli smo ih u nadzornika osnovnih škola St. Čuturila". Iskaz je jasno locirao lokalitet i rasuta slova na Obodu. Isti istraživač zaključuje: "Ovdje nekada štampale su se knjige, a kad ako ne za vrijeme Crnojevića". (Proslavna spomenica četiristogodišnjice Obodske štamparije, Cetinje, 1895, st. 36-37).
4.
Ugledni crnogorski istoričar Risto Dragićević je pedesetih godina 20. vijeka obavio stručno-tehničko upoređenje i vještačenje otisaka nađenih slova sa Oboda i slova u samom Oktoihu i zaključio da "otisci slova sa Oboda istovjetni su sa odgovarajućim slovima iz Oktoiha". (Stvaranje, br. 5 za 1979. godine str. 887-889). Nema nejasnoće. Dodajmo da su istorijske prilike omogućile Obodu da prije Cetinja ima prijestonicu, mitropolitsku stolicu i štampariju. Ovo je stajno mjesto naše istorije.
Veliki besmrtnici crnogorske istorije i naučni i kulturni uglednici s pravom ukazuju na Obod kao prvi lokalitet štampanja starih knjiga. Istina je na njihovoj strani! Konačno im nauka, kultura, država, crkva i javnost trebaju dati za pravo i njihovo mišljenje prihvatiti i ozvaničniti. Mislimo da je konačno razriješena dilema Obod ili Cetinje. Bez Oboda nema ni Cetinja!
Na Obodu, na spomen-ploči stoji "Ovdje je osnovana Obodska štamparija od koje ostade prva štampana knjiga Oktoih započeta 1493-završena 4. januara 1494.
Ništa nema nejasno!




(Kraj)

[Ćipur]

Aleksandar Čilikov: Crnojevića štamparija