NINA I. HITROVA: RUSKA ŠTAMPA I NAUČNA JAVNOST O CRNOJ GORI




Rovinski probija led


Odlomci iz knjige „Rusija i Crna Gora od 1878. do 1908. godine”, objavljene 1993. u izdanju Ruske akademije nauka

Rusko-turski rat 1877-1878. godine odigrao je veliku ulogu u jačanju interesovanja Rusije za balkanske Slovene. Posebno je rastao interes za Crnu Goru zbog njene hrabre borbe protiv Osmanlijske Turske. Na stranicama najrazličitijih listova i časopisa detaljno su prikazivani i osvjetljavani događaji na crnogorskom frontu. U isto vrijeme objavljivane su informacije o teškoćama koje je trebalo da prevlada crnogorski narod, zajedno sa velikim brojem izbjeglica iz Hercegovine, Bosne i drugih krajeva koji su bili pod turskom vlašću.
U to vrijeme, bez obzira na informacije objavljivane u listovima i časopisima, do ruskih čitalaca nije dopiralo dovoljno saznanja o istorijskoj prošlosti Crne Gore i o životu njenog naroda. A u književnosti, osim nekoliko knjiga i popularnih radova o borbi južnih slovena za nezavisnost, protiv Turske, ništa značajnije nije objavljeno. I pored toga što je bilo objavljeno nekoliko istorijskih knjiga i opisa Crne Gore, to nije bilo dovoljno za sagledavanje crnogorske stvarnosti i „ruskih odnosa prema kneževini”. Takva mišljenja su bila izražena na stranicama časopisa „Vjesnik Evrope”.
Pitanje neophodnosti stvaranja fundamentalnog rada o Crnoj Gori 1876. godine su pokrenule liberalne novine „Glas”, koje su Slovenima poklanjale mnogo pažnje. U vezi sa pojavom prevoda sa francuskog jezika knjige Fileja i Vlahovitija, pomenute novine su objavile: „U posljednje vrijeme sva evropska štampa mnogo piše o Crnoj Gori, ali je i u Rusiji i u drugim zemljama malo ko upoznat sa njenom prošlošću i savremenim položajem”.
Kada je kasnije Pavle Rovinski pročitao to djelo, okarakterisao ga je kao drsko i tendenciozno. On je tom prilikom rekao: „Ne zna čovjek čemu više da se čudi, neshvatanju ili drskosti. Iako su Filej i Vlahoviti dugo vremena boravili u Crnoj Gori - dodao je on - oni nijesu uspjeli da shvate suštinu tog naroda, da prouče njegov karakter i običaje. Prema tome, sva ta brbljanja su bez veze, bez logike, bez bilo kakvog određenog pogleda na život, a problemi se prikazuju tonom autoriteta i dubokomisaonosti”.
U demokratskoj štampi je, takođe, bilo skretanja pažnje čitalaca na neophodnost stvaranja naučno-popularne literature o Slovenima, u tom okviru i o Crnogorcima. To pitanje je pokrenuo ruski pisac Bobrikov. Ali njegove predstave o Crnoj Gori nijesu bile ništa bolje od predstava Fileja i Vlahovitija.

Među crnogorskim ratnicima

Dolaskom Pavla Rovinskog u Crnu Goru za rusku javnost se stvara mogućnost da dobija prave informacije o njoj i o životu crnogorskog naroda u njegovoj herojskoj prošlosti. Rovinski je u Crnu Goru doputovao maja 1879. godine. Od tada, pa do kraja svog života, on je svoja naučna interesovanja vezao za tu malu slovensku zemlju. U vrijeme njegovog dolaska stanje u Crnoj Gori je bilo nemirno. Bez obzira na uspješan završetak rata, na granici sa Osmanlijskom imperijom nijesu prestajali oružani sukobi. Rovinski je stupio u jedan od crnogorskih vojnih odreda, koji je dejstvovao u Vasojevićima. On je tamo proveo oko pet mjeseci „u neraskidivom životu sa narodom”, što mu je omogućilo da prati ratni život Crnogoraca „u svim pojedinostima”.
Događaje, čiji je bio očevidac, Rovinski je opisivao u člancima koji su objavljivani u časopisu „Ruska misao”, pod naslom „Crte iz ratnog života Crnogoraca”, „Njeguši” i „U novoosvojenim oblastima Crne Gore”. Ti članci, napisani u obliku putnih zabilješki, objektivno prenose atmosferu ondašnje Crne Gore i sadrže sjajne opise prirode i života naroda.
Svi njegovi članci su prožeti dubokim poštovanjem prema crnogorskom narodu. Pričajući o Crnogorcima on i sebe ubraja u njih. Rovinski se oduševljavao hrabrošću, stabilnošću i izdržljivošću naroda. On crnogorske vojnike upoređuje sa ruskim soldatima. Poluodjeveni i gladni Vasojević, na vrhu svoje sniježne Sjekirice, isto kao ruski soldat, takođe siromašno odjeven i slabo nahranjeni soldat na vrhu Balkana, usred decembarskih mrazeva. Po duhu i po položaju to su dva tipa, ako ne sasvim ista, a ono veoma slična, bez obzira na veliku prostranu udaljenost i na razlike između njih u načinu i uslovima kulturnog i drugog života.
U toku marta te godine u Rusiji je bilo publikovano nekoliko radova o Crnoj Gori. Među njima je neophodno istaći knjigu K. D. Petkoviča „Crna Gora i Crnogorci”, u kojoj je opisan socijalno-ekonomski položaj knjaževine šezdesetih i sedamdesetih godina devetnaestog vijeka. Petkovič je u toku jedanaest godina bio na položaju ruskog generalnog konzula u Dubrovniku i on je uspio da sakupi dragocjene podatke o stanju poljoprivrede, zanatstva, trgovine...
Vojna dejstva Crne Gore u borbi protiv Turske opisana su u knjigama A. Feljknera „Slovenska borba 1875 - 1876.” i drugih autora, koji su istakli njen veliki doprinos uspješnom završetku pravednog djela. Kasnije se sa opisom Crnogorsko-turskog rata pojavio direktni učesnik događaja N. I. Solovjev, koji je dao jasnu sliku herojske borbe crnogorskog naroda. On je, takođe, pisao o učešću u ratu ruskih artiljerijskih kapetana - o Gejsleru i Ciklinskom, o naredniku Kirpičevu, i vojnicima S. Semjonovu, I. Semjonovu, Iljukinu, Matjaku i Željeznovu. Ruski oficiri i vojnici su sa Crnogorcima prošli sav ratni put do završetka ratne kampanje. Oni su učestvovali u osvajanju Nikšića, Bileće, utvrđenja Dužske klisure, Sutorine i Bara. Njihovo precizno gađanje iz artiljerijskog oružja dovodilo je do pometnje u turskim garnizonima i omogućavalo Crnogorcima brzo osvajanje gradova.
Knjiga „Zapisi o Crnoj Gori” N. V. Kauljbarsa štampana je 1881. godine. U toj knjizi on opisuje poslijeratni položaj Crne Gore, navodi podatke o njenoj veličini, granicama, privredi, trgovini, zanatstvu, stanovništvu i drugom.

Ljekarev izvještaj

Po završetku rata, iz Crne Gore su se u Rusiju počeli vraćati dobrovoljci, vojnici, oficiri, zdravstveni radnici i drugi učesnici u oslobodilačkoj borbi. Mnogi od njih su, po povratku, objavili zanimljiva sjećanja. Najjači i najširi odjek u štampi je imala knjiga doktora A.V. Ščerbaka „Crna Gora i njen rat s Turcima 1877 - 1878. godine”. Autor te knjige je otuptovao u Crnu Goru poslije stupanja Rusije u rat s Turskom. U to vrijeme u Crnoj Gori je, zahvaljujući Rusiji, bila organizovana zdravstevna zaštita stanovništva, ranjenika i izbjeglica. Do tada je u Crnoj Gori postojala samo jedna bolnica. Četiri ljekara, koliko ih je bilo u čitavoj Crnoj Gori, nijesu mogli pružiti pomoć svima kojima je bila potrebna. U toku rata bolnica na Cetinju je bila glavni punkt bolničkog liječenja. Pored nje, bila je otvorena manja vojna bolnica na Grahovu, gdje su ranjenicima ukazivali prvu pomoć, a onda ih upućivali na Cetinje.
Autor je više puta, u sastavu bolničkog odreda, izlazio na prve borbene linije, dijeleći sa Crnogorcima teški teret ratnog vremena. U isto vrijeme, u ulozi dopisnika „Novog vremena”, on je listu slao informacije. Pa ipak, u to vrijeme, imajući u vidu trenutne političke okolnosti, bio je prinuđen da mnogo stvari prećuti. Ali po povratku u Rusiju, odlučio je da u svojim sjećanjima ispriča sve što je imao prilike da zapazi u Crnoj Gori, trudeći se da bude što je moguće više objektivan. Zbog toga se autor, uporedo sa opisivanjem ratnih događaja, organizacije medicinske pomoći i drugog, osvrnuo i na negativne strane crnogorske stvarnosti. Tako Ščerbak u svojim sjećanjima tvrdi da „pomoć koja je pristizala iz Rusije suviše često nije dopirala tamo kuda je bila usmjerena i za što je bila namijenjena”. Uzroke za to on je vidio u lošoj organizaciji posla, zatim u pljačkanju novčanih sredstava od strane nekih crnogorskih vojvoda (na primjer Matanović), kao i u tome što knjaževska vlast nije trošila novčanu pomoć na potrebe naroda, nego na druge - opravke puteva, ratne potrebe, izdržavanje štabova i slično.

Polemike oko Ščerbakova

Među prvima na tu knjigu je reagovao časpis „Vjesnik Evrope”. U ocjeni objavljenoj na njegovim stranicama djelo se naziva „jednom od najznačajnijih knjiga” koje su se pojavile u ruskoj štampi poslije rata. U zasluge autora ubraja se to što on, bez uljepšavanja stvarnosti, upoznaje ruskog čitaoca sa društvenim životom Crnogoraca. U tom smislu dalje se ukazuje da se na Crnu Goru do tada gledalo sa tačke gledišta „homerovske epopeje”. „Ščerbak - kaže se dalje - odajući priznanje ratnoj hrabrosti crnogorskog naroda, ne zatvara oči pred nedostacima i manama u njegovom karakteru i svakodnevnom životu, kao posljedicama patrijahalnog nasljeđa”. Našavši se u situaciji da bude svjedok mnogih nevolja, do kojih su Crnogorce doveli hercegovački ustanici i izbjeglice, on nije skrivao istinu.
Ščerbakova je sjećanja, takođe, pozitivno ocijenio demokratski časopis „Otadžbinski zapisi” koji je objavio recenziju u rubrici „Nove knjige”. Ščerbakovo djelo je naišlo na odobravanje pomenutog časopisa zbog toga što autor nije idealizovao društveno-politički život Crnogoraca, za razliku od slovenofila koji su sve Crnogorce predstavljali kao „naše slovenske vitezove koji nijesu zahvaćeni otrovnim dahom zapada, nego čuvaju istinski, demokratski slovenski karakter” - sadržano je u recenziji. Tako je u zasluge autora ubrojeno to što je on stvorio prave predstave o crngorskom društvu i okarakterisao razne socijalne slojeve u Crnoj Gori. Isto tako, u knjizi je razobličen vladajući vrh Crne Gore, njegova nadmenost, prenebregavajući odnos prema narodu, težnju ka bogaćenju i slično. Pri tom se naglašavalo da je Ščerbak razobličavao karakter ljudi koji su imali svoje mjesto na dvoru i oko njega, a njegova kritika se nije odnosila na obični narod. „Prilikom čitanja njegove nevelike knjige - kaže se dalje - stalno se osjeća „mirni posmatrač”, koji, pored crta velike dobrodušnosti i izuzetne hrabrosti, bilježi i primjere podlosti.”
Za razliku od „Otadžbinskih zapisa”, sasvim drugačiju ocjenu Ščerbakovom djelu dao je demokratski časopis „Djelo”, koji je obratio pažnju samo na razobličavajuće momente. Prema njegovoj ocjeni, Crna Gora je predstavljena kao država kojom upravljaju „nesposobni i svojeglavi vladari, ministri finansija” imaju jednu glavu, a čitave stotine nogu”, a intendantski radnici hrane vojsku dvopecima i mrvicama”.

Djelovanje Mitra Bakića

Slično iskrivljavanje predstava o crnogorskom društvu izazvalo je kritiku i od strane drugog demokratskog časopisa „Riječ”, koji je veliku pažnju poklanjao društveno-političkim problemima, objavljujući iscrpne članke o međunarodnim pitanjima. Autor ocjena je bio naučnik liberalno-narodnjačkog pravca S. A. Vengerov. Povodom istupanja „Djela” on je pisao da se razoblčavajući karakter Ščerbakove knjige odnosi pretežno na visoke crnogorske vladajuće krugove i bio je prihvaćen od nekih dijelova štampe kao karakteristika čitavog crnogorskog društva. „Ali,kritička zapažanja autora - pojašnjava Vengerov - uopšte se ne odnose na crnogorski narod. Jednostavno, Ščerbak po stoti put dokazuje da „nema tog društva u kojem prepredenjacima... ne bi bilo dobro u onim sferama u kojima se o moralu ne vodi mnogo računa”. Dalje, Vengerov skreće pažnju čitalaca na ona mjesta u knjizi gdje se prikazuju herojske osobine crnogorskog naroda, masovno ispoljavanje hrabrosti, osjećanje sopstvenog dostojanstva i slično.
Ali istovremeno, u skladu sa svojim narodnjačkim pogledima, Vengerov je i sam uočavao patrijahalnu stranu crnogorskog društva. On je smatrao da će očuvanje porodičnih zadruga pomoći Crnogorcima da izbjegnu poroke kapitalističkog društva.
U poslijeratnim godinama u ruskoj štampi pojavio se čitav niz knjiga o Crnoj Gori. Veliku ulogu u upoznavanju ruskog čitaoca sa životom i istorijom crnogorskog naroda odigrali su crnogorski učenici i studenti koji su se školovali u ruskim obrazovnim institucijama. Jedan od takvih je bio Mitar Bakić, koji je po završetku Sankt-Peterburške duhovne akademije odslušao program predavanja na Sankt-Peterburškom univerzitetu. Bakić je u ruskim publikacijama objavio dva članka: „Crna Gora pod upravom vladika” i „Crna Gora novijeg vremena”. Prilikom proučavanja rusko-crnogorskih veza Bakić je koristio radove ruskih istraživača A. F. Giljferdinga, V.V. Makuševa. N. A. Popova, V. P. Kovaljevskog, S. M. Solovjeva i drugih, i memoarsku književnost V. Bronevskog i V. Grigoroviča. Posebnu pažnju autora je posvetio vojnoj saradnji Rusije i Crne Gore, govoreći kako je u crnogorskom narodu davno ukorijenjeno shvatanje da su „Rus i Crnogorac rođena braća”.
Po povratku u Crnu Goru Bakić je bio predavač u Bogoslovsko-učiteljskoj školi na Cetinju, zatim je imenovan za člana Velikog suda. Na Cetinju je došlo do uspostavljanja prijateljskih odnosa između njega i Pavla Rovinskog. U svom pismu A. N. Pipinu Rovinski je Bakića nazvao svojim najbliskijim prijateljem. „On je ovdje - pisao je Rovinski - jedini čovjek koji poznaje Rusiju i razumije što se radi o njoj, ukoliko je uopšte moguće razumjeti takve besmislice”. Najvjerovatnije je ruski naučnik imao u vidu postojeći društveni poredak.

Braća Dragović

Kada govorimo o doprinosu crnogorske školske omladine predstavljanju i popularisanju istorije svoje domovine u Rusiji, ne možeo da se ne sjetimo braće Dragovića. Obojica su oni završili Sankt-Peterburšku duhovnu akademiju i 24. maja 1882. godine stekli zvanje magistra teoloških nauka.
U vrijeme školovanja na duhovnoj akademiji Živko Dragović je objavio dokumenta i nekoliko članaka iz istorije rusko-crnogorskih veza u periodu vladavine Petra Prvog. Karakterišući spoljnu politiku crnogorske države, on je konstatovao: „Odnosi sa Rusijom predstavljaju najvišu kulninirajuću tačku u čitavoj spoljnoj politici Crne Gore”. Živko Dragović je ispoljio veliko interesovanje za rusku književnost. Ispod njegovog pera je izašao članak o puškinskim poemama. On je, takođe, mnoge članke iz ruskih časopisa preveo na srpsko-hrvatski jezik.
Marko Dragović, kasnije poznati istoričar u svojoj zemlji, sastavio je Bibliografski informator o Crnoj Gori i objavio više istorijskih radova. Po završetku duhovne akademije, prije odlaska u domovinu, predao je redakciji časopisa „Ruska davnina” svoja sjećanja iz perioda Bosansko-hercegovačkog ustanka 1875-1878. godine i Crnogorsko-turskog rata 1876-1878. godine. To je istinita i iskrena priča o borbi crnogorskog naroda sa turskim porobljivačima.
U svom obraćanju uredniku pomenutog časopisa on je pisao da je u toku četvorogodišnjeg boravka u Sankt-Peterburgu, skoro svakodnevno vidio „najsrdačnije saosjećanje od strane sve braće Rusa prema Crnoj Gori i Crnogorcima”. Dragović je izrazio svoju iskrenu zahvalnost svim profesorima na akademiji, pod čijim krovom je stekao visoko obrazovanje, a isto tako i drugovima iz razreda, čijom pažnjom je bio okružen čitavo vrijeme. Napuštajući Saknt-Peterburg, on je rekao: „... Ja odlazim iz nje (Rusije N. H.) sa još većom ljubavlju prema njoj, nego kad sam u nju dolazio, iako sam je i tada mnogo volio”.
Još u vrijeme školovanja na akademiji, Marko Dragović je uspio da u arhivi Ministarstva spoljnih poslova pronađe dragocjena dokumenta koja svjedoče o tome kako su se razvijale rusko-crnogorske veze u osamnaestom i početkom devetnaestog vijeka. U tim materijalima se nalaze podaci o tako važnim pitanjima kao što su ratno sadejstvo Rusa i Crnogoraca u borbi protiv Turaka, zatim proces preseljavanja Crnogoraca u Rusiju, putovanja u Sankt-Peterburg crnogorskih crkvenih i svjetovnih starješina i dr. Sve to pokazuje koliko je značajna pomoć koju je Rusija pružala Crnoj Gori, u vrijeme kada je bila stalno prinuđena da se bori protiv pritisaka Osmanlijske imperije. Po povratku u domovinu, Marko Dragović je objavio ruske materijale u prevodu na srpsko-hrvatski jezik. Njegove publikacije predstavljaju početak proučavanja otadžbinske istorije na osnovu ruskih dokumenata. Crnogorski istoričari su do tada za svoja istraživanja koristili samo mletačke i austrijske izvore. Radovi Marka Dragovića nijesu izgubili svoj značaj ni do današnjih dana.

Novi raspored snaga

Interesovanje za izučavanje razvoja političkih i drugih veza između Rusije i Crne Gore nije prestalo ni kasnijih godina. Početkom devedesetih godina, nastavljajući svoju publicističku djelatnost, on je u Rusiji objavio čitav niz članaka o savremenom položaju Crne Gore i Hercegovine i o politici velikih država na Balkanu.
Marko Dragović je podvrgao razobličavanju ekspanzionističko djelovanje Habzburgovaca prema slovenskim narodima. U tom pogledu, on je naveo dva uzroka koji su doprinosili zaoštravanju crnogorsko-austrijskih odnosa. Prvo, „zauzimanje” od strane Austro-Ugarske „dvije bratske oblasti” - Bosne i Hercegovine, „koje od iskona pripadaju Srbiji”. „Drugi uzrok koji je pothranjivao mržnju Crnogoraca prema toj državi - ukazuje dalje autor - je sadašnji ropski položaj Bosanaca i Hercegovaca pod austro-ugarskom vlašću”.
Dragović pozdravlja uspostavljanje prijateljskih odnosa između Srbije i Crne Gore, koje su morale da se bore, „ne samo za svoj opstanak, nego i za budućnost svoje braće, porobljene od strane Austro-Ugarske i Turske.” U zaključku on izražava uvjerenje da „ćemo mi postići cilj ako budemo dejstvovali udruženim snagama, oslanjajući se pri tom ... na Rusiju, sa kojom savez za nas Crnogorce ima već dvovjekovnu tradiciju i neraskidivu snagu”.
Na osnovu navedenih kazivanja autora jasno se vidi da se Dragović zauzima za rješavanje nacionalnog pitanja putem borbe samih jugoslovenskih naroda protiv svojih porobljivača. Ali je, pri tom, kao i mnogi Crnogorci, gledao na Rusiju kao na sigurni oslonac Crne Gore. Mora se priznati da su mnogi Crnogorci, za vrijeme boravka u Rusiji, uočili negativne strane apsolutističkog režima. Ali znajući i pamteći tradicionalne rusko-crnogorske veze, a imajući u vidu podršku i pomoć koju je Rusija u toku dugog niza godina ukazivala Crnoj Gori, oni su nastavljali da i dalje polažu nadu u njenu pomoć.
Tako, ni poslije završetka rata protiv Turske, u Rusiji nije prestalo interesovanje za Crnu Goru. Upravo u to vrijeme, u ruskoj štampi, uporedo sa potrebom i zahtjevom za stvaranje naučno-popularne literature o Slovenima, bio je postavljen zadatak proučavanja života crnogorskog naroda. Idealizovanje crnogorske stvarnosti prestalo je da zadovoljava ruskog čitaoca. Zbog toga je Ščerbakovo stvaranje istinitih predstava o društvenom uređenju Crne Gore, o životu njenog naroda i karakteru vladajućeg vrha, izazivalo tako veliko interesovanje ruske javnosti. Pri tom, kritičke ocjene autora na račun vladajućih slojeva nijesu praćene negativnim odosom prema crnogorskom narodu, i ni najmanje nijesu prouzrokovale slabljenje njegove popularnosti.

Poslije rata

Poslije završetka rata protiv Turaka Rusija je nastavila da pruža diplomatsku podršku Crnoj Gori, da doprinosi jačanju rezultata pobjede koju je izvojevao narod u teškoj borbi. U to vrijeme Crnogorci su bili prinuđeni da se odupiru pritiscima Turske i zapadnih zemalja. Među njima je posebno agresivna bila Austro-Ugarska, koja se trudila da ne dozvoli širenje Crne Gore u pravcu Hercegovine i da joj spriječi izlaz na Jadransko more.
Zbog slabljenja vojne moći, finansijske iscrpljenosti i jačanja u zemlji revolucionarnog pokreta, carska vlada nije mogla razmišljati o jačanju ruske politike na Balkanu. I Crnoj Gori je, radi prevladavanja poslijeratnih teškoća, bio potreban mirni predah. Zbog toga je knjaz Nikola doprinosio stvaranju povoljnijeg kursa politike Rusije i strogo se pridržavao njenih savjeta. Tradicija podržavanja prijateljskih veza sa Rusijom koristila se postojanjem njene popularnosti u crnogorskom narodu. U poslijeratnom periodu veliki značaj i dalje je imala ruska novčana pomoć. Ona je bila krajnje neophodna za obavljanje razorene privrede i izdržavanje hercegovačkih doseljenika koji su se nalazili na teritoriji Crne Gore. Uz pomoć Rusije organizovan je njihov povratak u domovinu. I kasnije, kada je, 1882. godine, ustanak protiv Austrije zahvatio čitavu Bosnu i Hercegovinu, carska vlada je ponovo opredijelila novčanu pomoć za nabavku žita za izbjeglice koje su boravile u Crnoj Gori. U isto vrijeme, da bi se izbjeglo širenje nacionalno-oslobodilačke borbe na Balkanu, carizam je preduzeo mjere u vezi sa ograničenim uticajem društvene pomoći.
Orijentacija na Rusiju, ne samo što je predstavljala suštinski faktor unutrašnjeg razvoja Crne Gore, nego je opredjeljivala takav pravac i u njenoj spoljnoj politici. Poslije okupacije Bosne i Hercegovine došlo je do povećanja dužine granica između Crne Gore i Austro-Ugarske. Zbog toga je Crna Gora bila zainteresovana za podršku Rusije u vezi sa pružanjem otpora austro-ugarskoj ekspanziji. Tadašnja politička situacija na Balkanu primorala je Crnu Goru da mijenja svoju tradicionalnu politiku prema Hercegovini, kojoj je u toku dugog niza godina pružala podršku u borbi protiv Osmanlijske imperije. U novim političkim okolnostima ona je bila prinuđena da ostane neutralna, jer nije imala snage da se suprostavi agresiji razvijene kapitalističke države, kakva je bila Austro-Ugarska u vrijeme njene okupacije Bosne i Hercegovine i u vrijeme ustanka 1882. godine. Nije od malog značaja bilo ni to što je Rusija savjetovala Crnu Goru da održava mir. Bez podrške Rusije Crna Gora nije imala snage da stupi u borbu protiv tako jakog neprijatelja. U isto vrijeme knjaz Nikola i njegova vlada nastavili su da polažu nadu u Rusiju u periodu ostvarivanja spoljnopolitičkih ambicija u pogledu pripajanja Crnoj Gori pograničnih jugoslovenskih zemalja koje su se nalazile u sastavu Osmanlijske imperije.

Balkanski trougao

Budući da je, nakon toga, dualistička monarhija uspjela da ojača svoju poziciju u Srbiji, bečki dvor je počeo da vrši odlučujući uticaj u svojoj spoljnoj politici. U takvim okolnostima raste značaj Crne Gore u politici Rusije na Balkanu. Međutim, ruska vlada nije pozdravljala crnogorske ambicije na srpski prijesto. Štaviše, ona je težila da pomogne Crnoj Gori u prevladavanju konflikta sa Srbijom. Negativni odnos Sankt-peterburga izazvalo je ne samo suparništvo između dinastija Petrovića i Obrenovića, nego i veza crnogorskog gospodara sa radikalnom strankom u cilju organizovanja državnog prevrata u Srbiji.
Poslije uspostavljanja okupacionog režima u Bosni i Hercegovini nada za njihovo oslobođenje je bila iluzorna. Za Crnu Goru, kao i Srbiju, ostala je samo ograničena mogućnost da uspiju da pripoje slovenske oblasti koje su na jugoistoku Balkana ostale pod vlašću Porte. Ali planove Austrougarske da prodre ka Solunu ometalo je ostvarivanje nacionalnog zadatka te dvije južnoslovenske zemlje sve do Balkanskih ratova. Na taj način, ako je centar težnje te politike bio usredsređen na borbu protiv Osmanlijske imperije, onda je, poslije okupacije Bosne i Hercegovine, prepreka na putu ostvarenja tog cilja postala Austro-Ugarska monarhija.
Posljedica novog rasporeda snaga na Balkanskom poluostrvu bilo je privremeno približavanje političkih interesa Crne Gore i Osmanlijske imperije, jer su obje bile zainteresovane za suprotstavljanje austro-ugarskoj ekspanziji. Pritom je ruska vlada pružala pomoć u otklanjanju nepovjerenja i neprijateljstva, koja odavno postoje među tim susjednim državama. Normalizacija njihovih političkih odnosa dovela je do postizanja sporazuma 1883. godine o utvrđivanju crnogorsko-turske granice, ali do definitivnog razgraničenja došlo je tek poslije tri godine.
Društveno-političke veze, koje su između Rusije i Crne Gore ojačale u periodu njihove zajedničke borbe protiv Osmanlijske imperije, nastavile su i dalje da se razvijaju. Istovremeno su se širile i jačale njihove kulturne veze. Kao rezultat temeljitog i pažljivog proučavanja te slovenske zemlje, pojavili su se mnogi radovi Pavla Rovinskog o njenoj istoriji, etnografiji i kulturi. Uporedo sa tim, interesovanje za istorijsku prošlost Crne Gore i život njenog naroda pojačavalo se i među drugim ruskim naučnicima, što je doprinijelo pojavi novih publikacija. Obaviještenosti ruske javnosti o Crnoj Gori mnogo su doprinijeli crnogorski učenici i studenti koji su se školovali u Rusiji, kao što su braća Dragovići i drugi. Oni su objavili veliki broj radova o rusko-crnogorskim vezama.

Živjeti s narodom


Osamdesetih godina devetnaestog vijeka ruska publicistika i kritika nastavile su da poklanjaju veliku pažnju jugoslovenskim narodima. To je bilo vrijeme kada su Srbija i Crna Gora, poslije sticanja statusa nezavisnih država, ulagale napore u cilju razvoja i jačanja nacionalne državnosti, ekonomike i kulture, što nije moglo da ne izazove interesovanje ruske javnosti. Još su bila živa sjećanja vezana za zajedničku borbu protiv Osmanlijske Turske. Rusku javnost interesovala je sudbina ta dva slovenska naroda, kojima je i dalje prijetila opasnost od potpadanja pod tuđinsku vlast. U toku posljednje četvrtine devetnaestog vijeka u Rusiji je rastao broj publicističkih i naučnih radova o Slovenima.
U posljednjoj deceniji devetnaestog vijeka otadzbinska nauka o Slovenstvu izdvaja se u samostalni pravac istorijske nauke. Značajan dio u njoj su počela zauzimati monografska istraživanja. To je doprinosilo širenju i produbljivanju društvenog saznanja u oblasti istorije, jezika i književnosti južnih i zapadnih Slovena. Nova tendencija je, u principu, postala tješnja veza čisto naučnih problema sa pitanjima javnog i političkog života slovenskih naroda, što je bilo uslovljeno političkom aktuelnošću slovenskog pitanja u tim odnosima. Pri tom je ruskim naučnicima pripadalo vodeće mjesto u svjetskoj nauci o Slovenima toga vremena.
Kao nastavljači naprednih demokratskih tradicija i ideja, o samdesetih godina, pojavljuju se P. A. Rovinski, A. N. Pipin, A. N. Veselovski, i drugi. U to vrijeme Rovinski je pristupiio stvaranju svog fundamentalnog djela o životu crnogorskog naroda, o kojemu je ruska javnost do tada imala samo površne predstave. Po njegovoj zamisli taj rad je trebalo da bude rezultat dugogodišnjih istraživanja i njegovih ličnih posmatranja i zapažanja. Zbog toga je on na dugo vrijeme doputovao u Crnu Goru.
Na drugoj strani, Pipin je u "Vjesniku Evrope" već bio objavio čitav niz članaka o istoriji srpske kulture. u ovkiru istraživanja slovenskih književnosti Veselovski je uspio da otkrije iskonske veze slovenskog folklora sa književnim i narodnim stvaralaštvom Istoka i Zapada. Upoznavanje tih naučnika sa revolucionarno-demokratskim učenjima omogućilo im je da stvore cjelovitu koncepciju i da dođu do ozbiljnih posmatranja i dragocjenih uopštavanja i zaključaka.

Monumentalni rad

Međutim, zasluge za najdublje i najtemeljitije proučavanje Crne Gore pripadaju upravo Pavlu Rovinskom. Nakon što je sebi kao glavni cilj postavio istraživanje i proučavanje života i borbe narodnih masa protiv nacionalnog ugnjetavanja, on je svojim principima ostao vjeran do kraja života. U vezi s tim Rovinski pokreće pitanje o zadacima istraživanja koji su se prihvatili proučavanja narodnog života. A na to pitanje, autor odogvara ovako: prije svega mora biti öistinitostö. Još 1880. godine, one je ukazao: "Uskoro će biti godina otkako ja živim u Crnoj Gori, prošao sam je skoro svu, s kraja na kraj, stalno se nalazio u tijesnom kontaktiranju s narodom, posmatram i pratim njegov život, u kojemu ima tako mnogo interesantnog i originalnog". Dvije godine kasnije, Rovinski je pisao svom prijatelju Pipinu: "... nema kutka u kojemu nijesam bio."
Skoro trećinu svog života Rovinski je proveo u Crnoj Gori (s kraćim prekidima od 1885. do 1906. godine), posmatrao je i pratio život i rad stanovništva, izučavao njegove običaje, tradicije i dr. Da bi iscrpno i detaljno shvatio sve to, ruski naučnik je smatrao da je potrebno öživjeti sa narodomö koji je on zavolio.
Mada je naučni rad gutao svo njegovo slobodno vrijeme i zahtijevao velike napore, Rovinski je bio u centru svih događaja društvenog života zemlje, aktivno je učestvovao u jubilarnim svečanostima povodom hiljadugodišnjice smrti slovenskog učitelja i prosvjetitelja Metodija (1886. godine), i povodom četiri stotine godina od pojave prve slovenske štampane knjige (1493. godine), ulagao mnogo napora u cilju očuvanja istorijskih spomenika u Crnoj Gori. Pod njegovim rukovodstvom vršena su raskopavanja rimskog grada Diokleje (današnja Duklja). Kada je na Cetinju pokrenuto pitanje otvaranja Narodnog muzeja, on je u tome uzeo aktivno učešće.
Rovinski je 1886. godione otputovao u Sankt - Peterburg radi pregovora o štampanju svojih istraživanja. Odjeljenje za ruski jezik i književnost saglasilo se da subvencioniše publikovanje njegovih radova. Rovinski je iz Crne Gore u Rusiju putovao još tri puta (1894-1896, 1898-1902. i 1905. godine). Ta putovanja su, uglavnom, bila vezana sa izdavanjem njegovog obimnog rada.
Prva knjiga četvorotomnog izdanja äCrna Gora u prošlosti i sadašnjostiö izašla je 1888. godine, dok je četvrta knjiga ostala u rukopisu. Rad Rovinskog je u ruskoj nauci dobio visoku ocjenu. A. N. Pipin je njegova istraživanja okarakterisao äkao monumentalni radö, koji je prevazišao sve äšto je do sada bilo napisano o Crnoj Goriö. Veliki poznavalac srpske književnosti P. A. Lavrov pomenuti rad Rovinskog je nazvao äetnografskim podvigomö. On je rekao: äNjegovi sunarodnici mogu biti zadovoljni što je takav rad izašao iz pera Rusaö.

Prirodni hod istorije

U savremenoj istorijskoj nauci počelo je istraživanje naučnog nasljeđa Rovinskog (M. M. Frejdenberg, L. A. Kotljarska, N. Martinović i drugi). Uložen je napor i učinjen pokušaj da se rasvijetle naučne metode Rovinskog, njegova istorijska koncepcija i slično. V. B. Hlebnikov je zapazio da je Rovinski težio da odvoji ono što je važno u razvoju zemlje, da objasni uzroke ovih ili onih pojava, ne umanjujući negativne, i ne preuveličavajući pozitivne strane. On je pri tom izjavljivao da pravo na ocjene i zaključke o društvu i narodu ima samo onaj naučnik koji svestrano izučava njegovu istoriju.
Rovinski je izjavio da je glavni cilj njegovog rada proučavanje etnogravije. I stvarno, u njegovoj knjizi prati se i proučava ukupni život Crnogoraca, počev od porodičnih odnosa, pa do privrednih djelatnosti. On je sakupio tako bogate materijale iz oblasti geografije, ekonomike, prirodnih nauka, arheologije, istorije i kulture.
Materijale o privredi zemlje čine, uglavnom, podaci o poljoprivredi, trgovini i zanatstvu. Rovinski je izvršio niz zanimljivih posmatranja iz tih oblasti. On zapaža da se, poslije 1878. godine, u Crnoj Gori razvija gradski život, povećava socijalna nejednakost, bogate se vojvode i visoki činovnici, a sljeački sloj siromaši i ostaje bez zemlje. Karakterišući crnogorsku privredu, on s razlogom, primjećuje: äFinansijsko gazdovanje je često pljačkaško, zbog čega dolazi do zastoja u svim oblastima narodnog životaö. Prilikom proučavanja crnogorske istorije, naučnik je uveo sljedeće termine: rodovsko - plemenski poredak, feudalizam, novo vrijeme. Kod njega su se počele formirati predstave o smjeni društvenog poretka.
Rovinski je istorijsku prošlost Crne Gore shvatao kao neprekidno progresivno kretanje, kao prirodni hod istorije. Ali on je ostajao na idealističkim pozicijama u objašnjavanju zakonomjernosti njenih istorijskih procesa, što se odrazilo na određivanje etapa razvoja crnogorske države. On izdvaja dva osnovna perioda: upravljanje mitropolita, i svetovnu autokratskuvlast (1851-1905. godine). Pri tom je on zaključio da se istorija ne stvara po volji silnih ovoga svijeta, ma na kakvoj visini se ona nalazila, budući da je vlast bila neograničena, sa cijelom falangom državnih ljudi, a pod uticajem prirodnih, geografskih, nacionalnih i kulturnih uslova.

Prijateljstvo i interesi

Značajno mjesto u svojim istraživanjima naučnik je posvetio oslobodilačkoj borbi Crne Gore, čija istorija, kako je ukazivao, predstavlja "prije svega, vječiti, neprekidni rat protiv raznih nasrtaja na njenu slobodu". On naglašava aktivnu ulogu Crnogoraca u rušenju turske vlasti na Balkanu. Pri tom Rovinski narodne mase vidi kao osnovni istorijski faktor. U isto vrijeme, on je visoko cijenio ulogu mitropolita (vladika) Petrovića Njegoša, koji su bili na čelu Crne Gore u borbi za organizovanje suprostavljanja turskoj agresiji i jačanje državne vlasti u zemlji. On je naglašavao pozitivni značaj centralne vlasti i pogubnost plemenske anarhije. Na taj način, za razliku od slovenofila, Rovinski nije bio sklon idealizovanju patrijarhalnih odnosa, koji su bili sačuvani u Crnoj Gori.
Rovinski je u radu o Crnoj Gori obradio rusko - crnogorske odnose. Njegov referat "Značaj upravljanja vladika u istoriji Crne Gore" bio je pročitan 6. aprila 1886. godine na svečanom skupu Sankt - Peterburškog dobrotvornog društva. Rovinski se prvi zamislio nad pitanjem: koji su razlozi proruske orijentacije Crne Gore?
Demokratski pogledi na svijet omogućili su Rovinskog da sa naučnih pozicija priđe razjašnjavaju tog pitanja. Prilikom proučavanja razvoja veza između Rusije i Crne Gore, on je došao do zaključka da dvije slovenske države ne povezuju samo nacionalnost i vjera, nego i zajednički politički interes. Crnoj Gori, koja je morala stalno da se bori za svoju nezavisnost protiv pretenzija Turske i Mletačke, a potom i Austrije, bili su potrebni pokroviteljstvo i materijalna pomoć Rusije. Na drugoj strani Rusiji je bio potreban saveznik u borbi protiv Turske. Pa ipak, razlika između Rusije i drugih država, primjećuje Rovinski, sastojala se u tome što su Mletačka, a zatim i Austrija, težile da oslabe Crnu Goru, a Rusija je bila zainteresovana da ona bude što jača. I dalje, on zaključuje "Na tome se i zasniva privrženost Crne Gore Rusiji". Naglašavajući značaj pokroviteljstva i pomoći koje je Rusija ukazivala južnim Slovenima, Rovinski je, u isto vrijeme, odlično shvatao dvojnost politike carske vlade. On je vidio koristoljubivo djelovanje carizma. Ukazujući na to da je Rusko-turski rat doveo do slabljenja turskog pritiska na Balkanu, i do jačanja samostalnosti balkanskih država, naučnik je zapazio da je carizam oslobađanje Slovena iskoristio za ostvarivanje "sopstvenih ciljeva".

Polemika s Medakovićem

U drugoj polovini osamdesetih godina devetnaestog vijeka u ruskoj štampi sve češće su počeli da se javljaju popularni radovi i istraživanja koja su upoznavala ruske čitaoce sa istorijskom prošlošću Crne Gore. Treba reći da su mnogi crnogorski istoričari pitanju osvjetljavanja razvoja rusko-crnogorskih veza prilazili sa rusofilskih pozicija. Najizraziti predstavnik takvog pravca među crnogorskim istoriografima bio je Milorad Medaković. On je bio oduševljen idejom slovenskog jedinstva i smatrao je da nacionalni preporod treba da zahvati i Crnu Goru. U isto vrijeme, pošto je bio strastveni privrženik Rusije, on je ukazivao da je Crna Gora "od svojih susjeda", Mletačke i Austrije, imala "više obmana nego pomoći. Italijani, Austrijanci i Francuzi ratovali su protiv Crne Gore i htjeli su da unište malo gnijezdo srpske slobode, dok Rusija ne samo što nije ratovala s nama, nego je pomagala Crnogorcima kao svojoj braći". Autor se trudio da se ne dotiče negativnih strana rusko-crnogorskih odnosa.
M. Medaković se negativno odnosio prema prijekorima koje je ispoljavao demokrata Rovinski prema vladi svoje zemlje, djelimično i prema okrivljavanju Aleksandra Prvog zbog nedosljednosti njegove politike prema Crnoj Gori. Kao odgovor na to, Medaković je izjavio da takvi pisci (imao je u vidu Rovinskog) svojim okrivljavanjem izazivaju kod južnih Slovena podozrenje prema Rusima i samim tim "duvaju u jedra mletačkoj kamarili". Monarhist po svojim gledanjima, on je Rovinskog ubrojio u one stvaraoce koji "pod vidom slovenske ideje traže prevrat u zemlji".
Na Medakovićevu kritiku Rovinski je odgovorio iscrpnim člankom, u kojemu je ponovio da se odnosi među dvijema državama zasnivaju, prije svega, na političkim interesima. U isto vrijeme on smatra opravdanim to što mnoga pitanja iz istorije razvoja odnosa između Rusije i Crne Gore, u tom okviru i shvatanje "obostranih interesa" do sada nijesu razjašnjena. U zaključku ruski naučnik sa ponosom izjavljuje: "Ja sam čitavog svog života radio za oslobođenje slovenstva od tuđinske vlasti i za zbližavanje Crne Gore sa Rusijom. To svjedoči čitav dio slovenstva kojemu sam ja posvećen već više desetina godina i sticao sam simpatije, a ne antipatije Rusije".

O Lipovčevoj knjizi

Rovinski je, takođe, objavio recenziju na knjigu Jovana Popovića - Lipovca "Rusija i Crna Gora od vremena imperatora Petra Prvog", koja je objavljena 1883. godine u Sankt - Peterburgu. Značajan dio u njoj je posvećen opisivanju načina života Crnogoraca. Dio tog materijala je bio poznat ruskim čitaocima iz njegovog članka "Crnogorska žena", koji je objavljen u "Vjesniku Evrope".
Nama poznati Popović - Lipovac (sjećamo ga se u vezi sa Bosansko-hercegovačkim ustankom 1882. godine), bio je ne samo hrabri ratnik, nego i pjesnik. Njegove lirske i patriotske pjesme uživale su veliku popularnost u Crnoj Gori. On se, takođe, bavio prevođenjem ruske poezije. Preveo je Ljermontovljevu pjesmu "Tamara".
U svojoj recenziji Rovinski je ocijenio da knjiga zaslužuje pažnju čitalaca zahvaljujući zanimljivom materijalu koji je u njoj sadržan, ali je, istovremeno, i zamjerio autoru zbog toga što je idealizovao crnogorsku stvarnost. Prema njegovom opravdanom kriterijumu, to je narušavalo glavnu vrijednost ovakvog i sličnih radova - istinitost. "Težnja da bude zanimljiv - ukazuje dalje Rovinski - navela je autora da u svojoj knjizi govori samo o istaknutim događajima i dosta primijetno uljepšava svakodnevni život". On je izostavio mnoge momente iz života naroda, koji, kako opravdano ukazuje ruski naučnik, "nijesu manje zanimljivi nego junačke poeme, koje su odavno poznate čitavom čitalačkom svijetu i koje su u tom pogledu već donijele zasluženu slavu Crnogorcima".
Zadržavajući se na tačnom karakterisanju crnogorskog svještenstva u pomenutoj knjizi, Rovinski se nije saglasio sa autorovom ocjenom u pogledu uloge vladika u istoriji Crne Gore. Vinuli su se iz svoje sredine - kaže dalje on - takvi "istaknuti i zapaženi" vladari kao što su Danilo, Vasilije, Petar Prvi i Petar Drugi Petrović Njegoš. Kao dokaz za to Rovinski navodi da Crna Gora za očuvanje svoje nezavisnosti ne duguje zahvalnost samo svom herojskom i samopožrtvovanom narodu, nego i mudrosti i dalekovidosti svojih gospodara - vladika.
Budući da glavni sadržaj knjige čine dva etnografska dijela, a politička istorija zauzima samo njen peti dio, i ne donosi ništa novo i originalno, Rovinski predlaže autoru da promijeni njen naslov i da se knjiga zove "Crnogorac i Crnogorka". Popović-Lipovac je prihvatio savjet ruskog naučnika. Njegova knjiga je u Rusiji doživjela tri izdanja. Sljedeća izdanja su se pojavila pod naslovom "Crnogorci i crnogorske žene". Autor ih je posvetio "bratskom i iskrenom" savezu Rusije i Crne Gore.

Njegoš u centru pažnje

Veliko interesovanje za istoriju i kulturu Crne Gore ispoljio je istaknuti slavista, profesor Peterburškog univerziteta, kasnije (od 1923. godine), akademik Ruske akademije nauka P.A. Lavrov. Još dok je bio mladi naučnik, on se bavio pjesničkim stvaralaštvom velikog pjesnika i vladara Crne Gore Petra Drugog Petrovića Njegoša (1813 - 1851. godine), pobornika jedinstva slovenskih naroda u borbi za nacionalnu slobodu i stvaranje jedinstvene jugoslovenske države. Ruski naučnik je odabrao tu temu za magistarski rad. Ali kasnije, nakon što je stvorio solidne naučne radove iz oblasti staroslovenske pismenosti, Lavrov nije gubio interesovanje za Njegoševo stvaralaštvo, niti za stvaralaštvo drugih predstavnika jugoslovenskog nacionalnog preporoda. Tako je prvih godina dvadesetog vijeka objavio članke: „Simeon Milutinović Sarajlija i Petar Drugi Petrović Njegoš, vladika crnogorski”, „Knjaz Miloš o reformi srpskog pravopisa i vladika Petar Drugi o Dositeju Obradoviću”, „Nova literatura o Petru Drugi Petroviću Njegošu” i dr. Ali, vratimo se prvom naučnom radu Lavrova. Sredinom osamdesetih godina devetnaestog vijeka otputovao je u pjesnikovu domovinu radi proučavanja njegovog književnog stvaralaštva. Znameniti mitropolit, Petar Drugi Petrović Njegoš, (vladao je Crnom Gorom od 1930. do 1851. godine), mnogo je učinio na jačanju državnog poretka u zemlji i razvoju prosvjete i kulture. To je bio široko obrazovan čovjek, veliki poznavalac evropske umjetnosti, poštovalac Puškina i Žukovskog, prevodilac „Besjede o Igorovom pohodu”, i drugih djela. U svom reformatorskom i kulturnom djelovanju Njegoš se oslanjao na novčanu pomoć Rusije, sa kojom su se, u periodu njegove vladavine, prijateljske veze Crne Gore dalje razvijale.

Iscrpna analiza

U arhivama Dubrovnika i Cetinja, Lavrov je uspio da otkrije mnogo novih materijala iz istorije Crne Gore i njenih političkih odnosa sa Rusijom. Zbog toga je odlučio da proširi okvire svog istraživanja, ne ograničavajući se samo na literarno stvaralaštvo pjesnika. Na bazi njegovog magistarskog rada kasnije je nastala monografija „Petar Drugi Petrović Njegoš - vladika crnogorski i njegovo književno stvaralaštvo” (Moskva 1887. godine).
Najveću vrijednost pomenutog rada predstavlja drugi dio knjige, što su ranije ocijenili Pipin i Rovinski. U tom pogledu oni su došli do istovjetnog zaključka: Lavrov je tako iscrpno propratio evoluciju Njegoševog patriotskog stvaralaštva, kako do tada niko to nije uradio ni u srpskoj ni u ruskoj književnosti. Saglašavajući se sa takvom ocjenom, sovjetski filolog J. D. Beljajeva na sljedeći način ocjenjuje zasluge ruskog naučnika u izučavanju stvaralaštva pomenutog pjesnika: „Lavrov je znao da prikaže originalnost Njegoševe poezije, u kojoj je istina o narodnom životu neraskidivo povezana sa opšteljudskim sadržajem, umio je da otkrije bogatstvo njegovih umjetničkih metoda. „Gorski vijenac” i druga djela doprinijeli su stvaranju kod ruskih čitalaca jasnih prdstava o tom istaknutom poborniku nacionalnog preporoda jugoslovenskih naroda, velikom prosvjetitelju, sjajnom predstavniku estetike realizma, izuzetno jakoj ličnosti koja služi društvu i narodu.
Poslije pojave Lavrovljeve knjige Rovinski je, odajući priznanje autoru za proučavanje Njegoševog stvaralaštva, ispoljio nezadovoljstvo karakterisanjem njegove državničke djelatnosti i prikazivanjem njegove ličnosti kao čovjeka i filozofa. On je pridavao veliki značaj periodu vladavine mitropolita Petra Drugog Petrovića Njegoša, čija je reformatorska djelatnost pripremila Crnu Goru za prelazak od teokratskog načina vladavine u svjetovnu državu. Iako je Lavrov u knjizi koristio dosta dokumenata, ipak je on suviše pažnje posvetio raznim crnogorskim ličnostima na uštrb karakterisanja samog vladara. Zbog toga se Rovinski prihvatio pera da bi stvorio što potpuniju predstavu o višestranoj djelatnosti mitropolita. U predgovoru pomenute knjige Rovinski piše: Vladavina Petra Drugog Petrovića Njegoša predstavlja „jedan od najinteresantijih perioda u istoriji ne smao Crne Gore, nego i čitavog srpstva”. Za razliku od Lavrova, Rovinski je uspio da svestranije i jasnije osvijetli Njegoševu ličnost. Kako primjećuje J.D. Beljajeva, vršeći uporednu analizu istraživanja dva ruska naučnika, pjesnik Petar Drugi Petrović Njegoš, po shvatanju Rovinskog, bio je nedvojiv od mitropolita Petra Drugog istaknutog nosioca epohe jugoslovenskog nacionalnog preporoda.

Visoke ocjene savremenika

Pored stvaranja pomenute monografije, Rovinski je puno pažnje posvetio analizi Njegoševe drame „Lažni car Šćepan Mali” u poglavlju „Crnogorska književnost”, koje je pripremao za svoje obimno djelo o toj zemlji. Taj crnogorski vladar (1767. do 1773. godine) mnogo je učinio za jačanje državnog projekta, izdajući sebe za ruskog cara Petra Trećeg. Rovinski je u pomenuto poglavlje uključio i glavu o književnoj djelatnosti crnogorskog pisca Nikole Petrovića.
Saglašavajući se sa ocjenom Pipina i Lavrova o nacionalnom karakteru Njegoševe poema „Gorski vijenac”, Rovinski u svojim zaključcima ide dalje, ukazujući da je nacionalnost u toj poemi dovedena do „vrhunske umjetnosti”. Posebnu vrijednost predstavlja njegova misao o spoju u pjesnikovom stvaralaštvu duboko nacionalnog i opšteljudskog sadržaja.
Knjiga Rovinskog o Petru Drugom Petroviću Njegošu dobila je visoku ocjenu savremenika. U jednoj od recenzija njegove knjige se ukazuje da je Petar Drugi Petrović Njegoš predstavljen tako jasno „sa izuzetno radoznalim životnim osvjetljavanjem”. Ko pročita pomenutu knjigu - kaže se dalje u recenziji - uvjeriće se da je vladika u pravom smislu bio Prometej.
Radovi ruskog naučnika-demokrate nijesu izgubili svoj značaj ni do današnjih dana. Poznati jugoslovenski istoričar i književni analitičar Niko S. Martinović, koji je značajan dio svog života posvetio proučavanju stvaralaštva Rovinskog, u predgovoru prevoda njegovih radova, koji su se počinjali štampati na Cetinju pod naslovom „Djela o životu Slovena” on piše: „Rovinski, kao istoričar Crne Gore, razlikuje se od svojih savremenika i prethodnika u prilazu proučavanju problema, u metodu istraživanja, brižljivosti korišćenja, kako istorijskih izvora, tako i literature i, što je posebno važno, po sveobuhvatnosti proučavanja.Njegova bliskost ruskom tajnom društvu „Zemlja i sloboda” šezdesetih godina prošlog vijeka i prisni odnosi sa Černiševskim, odrazili su se na čitavu njegovu naučnu djelatnost. On kao demokrata-revolucionar, iako ne marksist, osjetio je pokretačke snage društva kroz sukobe protivurječnosti. Umio je da odvoji ono što društvo pokreće naprijed od reakcionarnih snaga koje točak istorije vuku nazad”.
Drugi događaj koji je izazvao veliko interesovanje ruske naučne javnosti je objavljivanje „Imovinskog zakonika Crnogorske kneževine” 1888. godine. Mora se konstatovati da je pojava u Crnoj Gori novog kodeksa bila dočekana sa interesovanjem i u zapadnim zemljama, zahvaljujući tome što su u njemu našli odraza specifičnosti njenog socijalno-ekonomskog poretka, koji je sačuvao ogromno patrijarhalno nasljeđe. Visoku ocjenu Zakoniku dali su Akademija nauka Francuske i Udruženje pravnika Njemačke.
Za crnogorske zakonodavne spomenike u Rusiji su se zainteresovali ne samo slovenofili, nego i drugi naučnici, koji se nijesu saglašavali sa gledanjima slovenofila. U ruskoj periodičnoj štampi je bilo objavljeno više recenzija sa iscrpnim analizama Zakonika. Slvoenofilski organ „slovenske vijesti” okarakterisoa je taj kodeks kao veliki događaj u pravnim krugovima Evrope, a posebno u životu Slovena. U svim recenzijama je bio naglašen veliki trud koji su kodifikatori uložili za relativno kratko vrijeme.

Odjek Bogišićevog Zakonika

Uspješnom izvršenju postavljenog zadatka mnogo je doprinijela tako solidna profesionalna priprema naučnika. Odbranivši dvije disertacije (iz filozofije i prava) V. Bogišić je ubrzo postao poznat po svojim naučnim radovima iz oblasti južnoslovenskog običajnog prava i etnografije. On je 1869. godine došao u Rusiju, gdje je imenovan za šefa katedre za istoriju prava na Novoruskom univerzitetu u Odesi. Dok je, od 1872. godine, radio na sastavljanju crnogorskog kodeksa, Bogišić je ubrajan u redovne univerzitetske profesore, sve do odlaska u penziju 1889. godine. Zatim se vratio u Crnu Goru, gdje je bio imenovan za ministra pravde (1893 do 1899. godine).
Bogišić je podrobno izučavao zakonodavnu djelatnost mnogih evropskih država. Radio je u bibliotekama i arhivima Beča, Venecije i Pariza. U Crnoj Gori Bogišić je pažljivo proučavao društveno*pravne norme kneževine. Uzimajući u obzir tijesne veze Crne Gore sa Srbijom, on se upoznao sa tamošnjim zakonima, sudskim dokumentima i slično.
Bogišić je bio sljedbenik konzervativne istorijske škole prava, slovenofil po svojim pogledima. U isto vrijeme na njega je snažan uticaj izvršila djelatnost predstavnika srpskog nacionalnog preporoda Vuka Karadzića i Đure Daničića.
Prilikom izučavanja prava južnih Slovena, Bogišić je stvorio sopstvene metode istraživanja. Kao veliki poznavalac te oblasti, on je stvorio fundamentalni rad koji se odlikuje visokim naučnim nivoom. Slaba strana njegovog djelovanja je odsustvo bilo kakvog pokušaja ostvarenja reforme običajnog prava radi stvaranja uslova za razvoj buržoaskih odnosa. Tako je rad na stvaranju kodeksa Crne Gore bio težak i obiman. Trajao je čitavih petnaest godina. Nakon izlaska, 1888. godine, rad je doživio još četiri izdanja. U Rusiji je izdat u prevodu na ruski jezik 1901. godine.
Potpuno je shvatljivo veliko interesovanje za njega ruske naučne javnosti, jer su ruski naučnici odavno mnogo pažnje posvećivali proučavanju načina života Slovena. Iscrpnu analizu Crnogorskog zakonika prvi je dao profesor Varšavskog univerziteta F. Zigelj, veliki poznavalac istorije srpskog prava. On je ranije objavio Zakonik Stefana Dušana (1872. godine). Kao i prilikom istraživanja srednjevjekovnih spomenika Srbije, Zigelj je pristupio analizi crnogorskog kodeksa sa slovenofilskih pozicija. Zapazivši preovladavanje u Crnoj Gori patrijarhalnih odnosa „izvanredno snažan duh jedinstva”, on je usredsredio pažnju na analizu zadruge, bratstva i plemena. Značajna zasluga kodifikatora, po mišljenju Zigelja, bila je težnja da kodeks „po mogućnosti bude shvatljiv narodnim masama”. Zbog toga je izlaganje zakonodavnih normi on rasporedio tako da čitaoca vodi od lakše shvatljivih ka složenijim pojmovima. „Osim toga * konstatuje naučnik * Bogišić je težio da koristi narodne izraze, kako bi sadržaj kodeksa bio što jasniji širokim narodnim masama”.

Nepoznati dani mira

Visoku ocjenu Bogišićevom zakonodavnom radu, takođe, su dali buržoaski pravnici R. M. Gube, V. D. Spasovič i drugi. Tako, na primjer, Gube je pisao da „novi crnogorski zbornik zakona”, po prefinjenosti u njemu ugrađenih težnji i pažljivosti obrade, ne samo što je zauzeo počasno mjesto među savremenim zakonodavnim radovima, nego ih često i prevazilazi svojim kvalitetom”.
Veliki poznavalac poljskog prava, profesor Varšavskog i Peterburškog univerziteta Romualjd Gube, govoreći o velikom značaju za Crnu Goru donošenja Zakonika, naglasio je da je, utvrđivanjem međunarodnim ugovorom nezavisnosti Crne Gore, nastupio odlučujući prelom u njenom istorijskom razvoju. „Od tada * nastavlja on * u Crnoj Gori su nastupili za nju do tada nepoznati dani mira”. I, ako je ranije Crna Gora bila primorana da se bori za svoje postojanje, sada je mogla da zacrta „nove, blagotvornije zadatke”.
U vezi s tim, opredjeljujući značaj novog kodeksa u društvenom životu Crne Gore, R. M. Gube je ukazivao da Zakonik treba da pomogne crnogorskom narodu da stupi na čvršći, mirni put, da ga približi društvima i omogući mu da ih prevaziđe u svom razvoju. I poljski pravnik je odao priznanje kodifikatoru za to što je on u svojim novinama umio naći potrebnu mjeru, i što je ostao u granicam apraktičnog ostvarenja. Ali, opravdano visoko ocjenjujući naučni nivo spomenika, on se ne zadržava na njihovim socijalnim karakteristikama.
V.D. Spasovič, poznati pravnik i književnik, poznavalac savremenih kodeksa i autor niza radova iz istorije književnosti slovenskih naroda, još 1882. godine proputovao je Jadranskim primorjem i posjetio Crnu Goru. U svojim putnim zabilješkama on je nekoliko stranica posvetio opisivanju te nevelike zemlje, odajući priznanje herojskoj prošlosti crnogoroskog naroda. On Crnogorce naziva „hrabrim vitezovima”, govoreći da oni „nijesu saginjali svoje glave” u vrijeme kad su svi njima srodni narodi u okruženju bili pod turskim jarmom.

Kao kod Homera

Poslije boravka u Crnoj Gori, kod Spasoviča su se formirale predstave o njoj. U njegovim predstavama to je bila patrijarhalna zemlja bez slojeva i bez pisanih zakona (u čemu je pogriješio N.H.). Zbog toga je on sa velikim interesovanjem dočekao izdavanje zakonodavnog kodeksa u Crnoj Gori. Prema njegovom reagovanju „Imovinski zakonik”, kao i sama Crna Gora, zadivljuju svojom poetičnošću i ljepotom forme. Spasovič dalje tvrdi: „On je ispunjen homerovskim duhom, neki njegovi članovi kao da su prepisani iz Ilijade ili Odiseje. Jednostavnost sadržaja sjedinjava se u njima sa prefinjenim izrazima u prvobitne karaktere, sa tendencijama spoljašnje visoke kulture”.
Spasovič nije prihvatao gledanja slovenofila, zbog čega patrijarhalni odnosi, koji su još bili sačuvani u Crnoj Gori, kod njega nijesu izazvali posebno intersovanje. Ali on je, isto kao slovenofili, pristupio karakterisanju poretka u crnogorskim opštinama sa idealističkih pozicija. Slično Zigelju, on je dao formalno - pravnu analizu Zakonika. Pri tom proslavljeni pravnik mnogim pojavama nije analizir ao socijalni sadržaj.
Takav karakter ima i recenzija Jovana Vaclika (rodom iz Češke), koji je ranije objavio čitav niz članaka o istoriji rusko - crnogorskih odnosa. Autor je neko vrijeme u Crnoj Gori obavljao dužnost knjaževog sekretara i dobro je poznavao lokalne uslove. U svojoj recenziji Vaclik je konstatovao da je visoka ocjena, koju je ruska periodična štampa dala „Imovinskom zakoniku” Crne Gore, doprinijela jačanju interesovanja evropske naučne javnosti za taj spomenik.
Među obajvljenim recenzijama o Zakoniku posebno je interesantno istupanje u štampi Rovinskog, koji nije bio sklon idealizovanju crnogorskog društva, u kojemu je uočavao socijalne razlike. Nesumnjivo, simpatije Rovinskog su bile na strani radnog naroda. Tako, govoreći o praktičnoj primjeni Zakonika, i pojedinih njegovih članova o „najamnom radu” naučnik - demokrata pokreće pitanje neophodnosti preciznijeg regulisanja odnosa između poslodavaca i najamnih radnika, kako bi se onemogućile zloupotrebe. U vezi s tim, on piše da je prije svega potrebno „uzeti pod zaštitu slabijega”.

I u volji i nevolji

Česti napisi u ruskoj štampi o crnogorskim problemima svjedoče o nesmanjenom interesovanju obrazovane ruske publike za Crnu Goru. Ali i radni narod je bio dobro informisan o Crnogorcima, koji su odavno uživali veliku popularnost u Rusiji, zahvaljujući njihovom odlučnom suprostavljanju turskoj agresiji. Još su bila svježa sjećanja na nedavne dane zajedničke borbe protiv Osmanlijske imperije.
Zbog toga, kad se saznalo da je u Crnoj Gori više od polovine roda propalo od suše, rusko stanovništvo se sa saosjećanjem odnijelo prema nevolji koja je zadesila crnogorski narod. U vezi s tim u štampi je bilo zabilježeno da rusko društvo pažljivo prati sve što se dešava u slovenskim zemljama i odnosi se prema njima sa velikim saosjećanjem, posebno prema državama kakva je Crna Gora „vječiti saveznik Rusije” u svim ratovima protiv Osmanlijske imperije.
U jesen 1887. godine, u svojoj prepisci pod naslovom „Pisma iz Crne Gore” Rovinski je pisao: „Iskreno saosjećanje s kakvim su se prema postojećoj nevolji odnijeli u srpskim zemljama i u Rusiji, dirnulo je i umirilo svakoga”.
Suša, koja je uzastopno u toku tri godine pogađala Crnu Goru, za posljedicu je imala glad, a sa njom bolesti i druge nevolje, kakve Crnogorci odavno nijesu pamtili. Na opštem skupu Sankt - Peterburškog slovenskog dobrotvornog društva, održanom 14. aprila 1888. godine, knez P. A. Vasiljčikov, koji je i ranije bio poznat po aktivnom učešću u ukazivanju pomoći Crnoj Gori, obavijestio je prisutne da je savjet društva odlučio da u Crnu Goru pošalje tri hiljade rubalja, što je bilo jednoglasno prihvaćeno.

Gladne godine

Kao i u periodu Istočne krize, 1875 - 1878. godine, na čelo narodnog pokreta za ukazivanje pomoći Crnogorcima stalo je Slovensko dobrotvorno društvo. Pa ipak, kao i ranije, veliki dio novčanih priloga davao je radni narod. Prikupljanje novčane pomoći teklo je gotovo u svim gubernijama Ruske imperije.
Od 1. marta 1888. do 1. januara 1889. godine Sankt - Peterburško slovensko dobrotvorno društvo uputilo je 4.760 rubalja i 30 kopejki. U novembru 1889. godine sinod je organizovao opšte prikupljanje pomoći po svim crkvama u imperiji u, toku prva dva dana, (nedjelje ili praznici) poslije dobijanja naredbe. Pri tom je sveštenstvo bilo obavezno da vjernicima objašnjava namjenu prikupljene pomoći. U isto vrijeme, sugerirano je da se, u granicama mogućnosti, od crkvenih sredstava izdvajaju prilozi za pomoć Crnogorcima.
Kao rezultat tih aktivnosti, do 25. februara 1890. godine, bilo je prikupljeno dvjesta hiljada rubalja.
Za sakupljena sredstva kupovano je žito. U Crnoj Gori najteža situacija je bila u Bjelopavlićima, gdje se bilo sakupilo stanovništvo iz postradalih krajeva, oko osam i po hiljada ljudi. Da bi im obezbijedila sredstva za opstanak, vlada je započela radove na izgradnji puteva.
Porodicama (oko hiljadu osoba) koje su se nalazile u posebno teškom položaju dostavljana je hrana, „tain”. Radi pružanja zdravstvene zaštite bile su otvorene bolnice u Orjoj Luci (u blizini Danilovgrada) i u Podgorici. U Crnoj Gori su očekivali povratak Novice Kovačevića, koji je bio završio Vojno-medicinsku akademiju u Sankt-Peterburgu.
Svi Crnogorci su bili dirnuti pokazanom pomoći Rusije. Novine „Glas Crnogorca” redovno su obavještavale javnost o pristizanju novčane pomoći iz Rusije. Početkom 1890. godine bilo je dobijeno 476.814 franka i 80 santima, koje je uputio sinod, i 950 franaka sakupljenih u crkvama pri ruskim ambasadama u Konstantinopolju i Berlinu.
U vezi sa ukazanom pomoći, predsjednik Cetinjskog komiteta mitropolit Mitrofan je izjavio: „I ovoga puta ukazana iskrena i velikodušna pomoć Rusije u danima teških nevolja braće Crnogoraca novi je i dragocjeni dokaz čvrstine i neraskidivosti veza prijateljstva i srodstva sa moćnom Rusijom”.
Kraj devetnaestog vijeka predstavlja period daljeg razvoja društvenih i kulturnih veza između Rusije i Crne Gore, u koju putuju naučnici, književnici i slično. Po povratku u domovinu oni prenose svoje utiske o putovanju u tu zemlju i o boravku u njoj.
Crnogorska delegacija, na čelu sa mitropolitom Mitrofanom, učestvovala je 1889. godine na svečanosti koja je organizovana u Kijevu povodom obilježavanja devet stotina godina od krštenja Rusije. Kao odgovor na molbu mitropolita za pomoć radi podizanja hrama u Nikšiću, sinod je u Crnu Goru uputio tri hiljade rubalja i naredio svim crkvama u imperiji da organizuju prikupljanje pomoći za pomenutu namjenu.


Jedan značajan jubilej

Crna Gora se 1893. godine našla u centru pažnje evropske javnosti zahvaljujući značajnom događaju kakav je bio obilježavanje četiri stotine godina od vremena štampanja prve slovenske knjige na Balkanu (Oktoiha), koja je štampana 1493. godine, u štampariji na Obodu (blizu Cetinja). Obilježavanje jubileja početka štampanja knjiga kod Slovena bilo je naznačeno za 14. jul 1843. godine. U vezi s tim u ruskoj štampi pojavili su Osmanlijske imperije.
U jednom od njih govorilo se kako je u periodu turske moći maloj Crnoj Gori bilo teško da se bori protiv brojnih neprijateljskih vojski koje su na nju nasrtale, ali zahvaljujući svom patriotizmu, koristeći planinske uslove, ona se „hrabro branila i na kraju krajeva odbranila svoju nezavisnost”.
Na svečanost u Crnu Goru doputovale su delegacije iz slovenskih zemalja (Srbije, Češke, Bosne, Hercegovine i drugih) i Zapadne Evrope (Engleska i Francuska). Rusku naučnu javnost predstavljali su profesor N. I. Lamanski, sa Sankt-Peterburškog univerziteta, profesor A. I. Aleksandrov, u ime Kazanskog univerziteta, Kazanske duhovne akademije i Kazanskog društva arheologa, istoričara i etnografa, profesori P. A. Kulakovski, A. I. Smirnov i drugi sa Varšavskog univerziteta.
Kazan je sa delegacijom uputio poklon Cetinjskoj biblioteci, veliki broj naučnih radova i univerzitetskih izdanja.