[size=6]Nina I. Hitrova: CRNOGORCI U RUSIJI U DRUGOJ POLOVINI 18. VIJEKA[/size]
Vladičina misija
Novi podaci sadržani u arhivskim materijalima o preseljavanju Crnogoraca u Rusiju i o njihovom učešću u društveno - političkom životu te velike zemlje
Sredinom 18. vijeka ukupno stanje u Crnoj Gori je i dalje bilo veoma teško. Smještena na nevelikom planinskom prostoru, kao u mengelama stiješnjena među teritorijama Turske i Mletačke, nije mogla da obezbijedi prehranjivanje velikog dijela svog stanovništva. Glad je mnoge Crnogorce primoravala da napuštaju svoje rodne krajeve, iako se odlazak radnosposobnog muškog stanovništva nepovoljno odražavao na odbrambenu moć zemlje, jer su Crnogorci morali biti stalno u pripravnosti da bi odbijali napade Osmanlijske imperije.
Preseljavanje u daleku ali prijateljsku Rusiju Crnogorcima se nije činilo neprirodno. Evidentna je bila ne samo etnička bliskost Crnogoraca sa ruskim narodom, srodnost jezika i ista religija, nego i zajednički politički ciljevi i neophodnost zajedničke borbe protiv Osmanlijske imperije. Crnogorce je, kao i druge narode sa jugoslovenskih prostora, privlačila mogućnost učešća u ratovima koje je u toku 18. vijeka Rusija vodila protiv sultanske Turske. Oni su se nadali da će njihovo učešće u borbama protiv Turske doprinijeti likvidaciji ugnjetavanja Porte na Balkanu, jer je Turska i dalje Crnu Goru smatrala dijelom svoje teritorije. Tako je 1756. godine Porta na Crnu Goru uputila kazneni pohod sa ciljem da primora Crnogorce da joj plaćaju porez. Na čelu turske vojske u tom pohodu bio je Hadži - Mehmed - paša.
Polovinom 18. vijeka za Rusiju nije gubio značaj zadatak da povrati od iskona ruske zemlje i izbori izlazak na Crno more. U to vrijeme Rusija je imala značajne uspjehe u borbi protiv Krima i Turske, koji su došli kao rezultat azovskih pohoda 1695 - 1696. godine. Pobjeda ruske vojske kod Azova značajno je doprinijela jačanju međunarodnog prestiža Rusije i Povećanju njenog značaja kao učesnice u protivturskom savezu.
Ruske prilike
U drugoj polovini 18. vijeka naglo se povećava aktivnost Rusije i jača njen uticaj na međunarodne poslove. U isto vrijeme više dolazi do izražaja težnja vladajućih krugova Rusije da putem pobjedonosnih ratova oslabi započeto raspadanje kmetovskog sistema i iskoristi osvajanje novih zemalja za ublažavanje unutrašnjih protivurječnosti i stišavanje kmetovske borbe protiv svojih ugnjetača.
Da bi privukla jugoslovenske doseljenike i uključila ih u svoju službu, ruska vlada im je dodjeljivala zemljišne parcele i uvodila za njih razne olakšice i privilegije. Takva politika ruske vlade prema doseljenicima bila je povezana sa planom osvajanja i naseljavanja nenaseljenih plodorodnih krajeva Rusije stvaranjem ratničko - privrednih naselja. U toku tri godine, od 1751 - 1753. na jugu Rusije je došlo do značajnih promjena. Tamo su nikle čitave nove oblasti - Nova Srbija i Sloveno - Srbija. Na čelu preseljeničkih grupa bili su Jovan Horvat, Jovan Šević i Rajko Preradović. Oni su, pored raznih privilegija, dobili i generalmajorske činove. Nakon toga, u stepi, gdje su do tada samo Kozaci branili granicu Ruske imperije, naseljavali su se Jugosloveni, koje je privlačila borba protiv Tatara i Turaka. „Ta Nova Srbija i Sloveno - Srbija, preteče Novorusije - kako je zapisao ruski slavista V. Grigorijevič - bili su rasadnici aktivista koji su postali poznati na društvenim i ratničkim poprištima. Istorija ih, naravno, nije zaboravila”.
Važan podsticaj
Značajan podsticaj za masovno preseljavanje Crnogoraca u Rusiju bilo je putovanje mitropolita Vasilija Petrovića u Rusiju. On je krenuo na put 1752. godine radi dobijanja političke podrške i materijalne pomoći. Među nekoliko projekata, koji su predstavljeni vladi Jelisavete Petrovne, bio je posebni predlog za preseljenje Crnogoraca u Rusiju. Novi materijali kojima raspolažemo omogućavaju nam da to pitanje razmotrimo detaljnije nego što je to bilo moguće u dosadašnjoj literaturi.
Polovinom 18. vijeka, u vezi sa proglašavanjem od strane Jelisavete Petrovne povratka petrovskog uređenja, počelo se više pažnje poklanjati armiji. U cilju jačanja borbene moći bilo je odlučeno da se u vojnu službu uključuju doseljenici, posebno Crnogorci, koji su se odlikovali hrabrošću i odvažnošću. Zbog toga, kad je u maju 1753. godine mitropolit Vasilije bio u Moskvi, i predložio da se, nakon njegovog povratka u Crnu Goru, u Rusiju upute one porodice koje za to izraze želju, vlada Jelisavete Petrovne se o tome predlogu izjasnila pozitivno.
Mitropolit Vasilije Petrović je na Ruskom dvoru, takođe, postavio pitanje međunarodnog položaja Crne Gore i njenog odnosa prema Osmanlijskoj imperiji. On je uspio da vladu Jelisavete Petrovne uvjeri da su Crnogorci slobodan narod, da ne plaćaju danak Porti i da stalno, sa oružjem u rukama, brane svoju nezavisnost. To je bio veliki uspjeh misije crnogorskog mitorpolita.
Mitropolit Vasilije se u Rusiji unaprijed dogovorio da se uvjerenja za preseljavanje daju onim Crnogorcima koji izraze želju da stupe u rusku vojnu službu. Prilikom njegovog obraćanja Senatu u svojstvu motivacije pojavila se okolnost da su mnogi doseljenici nezakonito prisvajali plemićke titule i predstavljali se lažno kao Crnogorci, što je moglo nanijeti štetu „slavi i časti crnogorskog naroda”. Senat je prihvatio izvještaj i argumente mitorpolita. Ali, u isto vrijeme, da ne bi komplikovali proceduru, u Peterburgu su odlučili da je za lica koja su već bila u bilo kojoj državnoj službi, dovoljno dostaviti dokumenat o tome-potvrdu ili slično, „na osnovu čega on može bez ikakve sumnje biti primljen u rusku vojnu službu”.
Prepiska s Bečom
To znači da je uvjerenja o dozvoli preseljavanja trebalo izdavati samo onima koji nikada nijesu radili u državnoj službi.
Mitropolit Vasilije Petrović je polagao velike nade za organizaciju preseljavanja iz Crne Gore u Rusiju na Šćepana Petrovića, koji je služio u ruskoj armiji i ranije je izvršavao slične naredbe. Kapetan Petrović je 1753. godine bio unaprijeđen u čin drugog majora upućen u komandu generalmajora Ševića. Potom je, na molbu mitropolita Vasilija, premješten u Kijev sa većim činom, prvog majora, i uključen u armijski puk.
Pred povratak u domovinu, mitropolit Vasilije je iz Kijeva obavijestio Ministarstvo inostranih poslova da će se potruditi da Crnogorce, koji su radili u državnoj službi, ubijedi da pređu u rusku vojnu službu. Zbog toga je mitropolit Vasilije molio da ambasador u Beču G. K. Kejzerling prihvati saradnju u vezi sa preseljavanjem Crnogoraca u Rusiju.
Dozvola za prelazak
Radi uspješnije organizacije preseljavanja Crnogoraca u Rusiju, vlada Jelisavete Petrovne je, imajući u vidu želju koju je ispoljio mitropolit Vasilije Petrović, uputila u Crnu Goru Šćepana Petrovića sa nekoliko podoficira. Crnogorske preseljenike očekivao je dug i težak put do Rusije, preko teritorija Mletačke republike i Habzburške imperije. U januaru 1754. godine iz Peterburga je ponovo bio upućen reskript ambasadoru u Beču G. K. Kejzerlingu u kojemu je bila sadržana naredba da od Bečkog dvora zatraži odobrenje za „slobodni prolaz” Crnogoraca preko austrijske teritorije. U reskriptu se, tim povodom, ukazivalo da je ambasador obavezan da „uspješno predstavi problem” kako bi Crnogorcima i drugim narodima iz tih krajeva, koji su sasvim slobodni, „ulazak u našu imperiju bio dozvoljen”.
Ambasador Kajzerling 12. (21.) marta obavještava Peterburg da je on kancelaru Kaunicu predao notu, koja se odnosi na prelazak crnogorskih preseljenika s molbom da im se na putu ukaže „prijateljska pomoć”. Pri tom se naglašava da se prelazak zasniva na normama međunarodnog prava. Zbog toga se ruska vlada „već unaprijed nada da za dozvoljavanje takvog prelaska neće biti prepreka”.
Ispoljavajući odlučno suprotstavljanje izlasku slovenskog stanovništva sa svojih teritorija, Austrija se nije protivila prelasku Crnogoraca. U odgovoru na Kejzerlingovo obraćanje, vlada Marije Terezije je saopštila da ukoliko se pomenuti narodi, „u slobodi nalaze”, ne samo što će bez prepreka biti propušteni, nego se „i na moguću pomoć, nesumnjivo, mogu nadati”. Ali je u isto vrijeme bio postavljen i uslov: da Crnogorci ne pozivaju sa sobom Srbe - austrijske podanike.
U toku diplomatskih prepiski vezanih za preseljavanje Crnogoraca bilo je pokrenuto pitanje političkog statusa Crne Gore. Došlo je do ispoljavanja dijametralno suprotnih stavova zvaničnih krugova Beča i Peterburga o tom suštinskom pitanju. Habzburška monarhija, koja je imala za cilj širenje svojih teritorija u pravcu dunavskog bazena i jadranske obale, nije računala sa željom Crne Gore da dobije svoju nezavisnost. U toku dugog vremena austrijska vlada je nastavila da gleda na Crnu Goru kao na teritoriju podvlašćenu Turskoj. Potom je ona to utvrdila mirovnim dogovorom, koji je zaključila sa Portom u Svištovu 1791. godine, prema kojemu su Crnogorci bili uključeni u međunarodni traktat kao sultanovi podanici.
Suprotna gledišta
U noti koja je kao odgovor uručena 18. aprila 1754. godine G. Kejzerlingu, naznačeno je da Crnogorci odavno priznaju vrhovnu tursku vlast, plaćaju dažbine, što znači da su izgubili „status potpuno slobodnog naroda”. Izražavajući sumnju u istinitost takvih tvrdnji, Kajzerling je sa svoje strane preduzeo mjere da se razjasni kako stvarno stoji to pitanje. Potom je on u Peterburgu uputio sljedeće objašnjenje: Crnogorci nijesu slobodni, već su potčinjeni Turskoj i plaćaju joj porez, koji se sastoji „od jedne vreće zlata i jedne sablje”. (Obavezni su da se bore u sastav turske armije N. H.)
Osim toga Austrija je podsjetila Rusiju na savezničke obaveze u odnosima prema Turskoj, naglašavajući da je u interesu obiju država da striktno poštuju dogovor zaključen sa Portom 1739. godine i da ne daju nikakve povode za njegovo kršenje. Ukazujući na to, kancelar je molio da se stavi do znanja Ruskom dvoru da Turci žele „dobrog susjeda”.
Kao što nam je poznato, putovanje mitropolita Vasilija Petrovića u Rusiju, njegovi kontakti sa ruskim državnicima i izdavanje knjige „Istorija Crne Gore” (1754. godine), u kojoj je naglašen njen nezavisni položaj, doprinijeli su stvaranju kod ruske vlade i ruske javnosti predstave o tome da Crnogorci nijesu u podaništvu pod Turskom. Vlada Jelisavete Petrovne je bila riješena da ne odstupa od ranije donesene odluke i nastavila je da istrajava na slobodnom propuštanju Crnogoraca, kao naroda koji ni od koga ne zavisi. Kejzerlingu je upućena naredba o tom pitanju da ponovo „stvori pravu predstavu” Bečkom dvoru.
U pogledu političkog statusa Crne Gore Rusija je bila zauzela čvrstu poziciju. Ona je Crnogorce gledala kao slobodan narod, a ne pod vlašću Turaka.
Slobodan narod
[u]Tim povodom u dopisu koji je 8. avgusta 1745. godine Ministarstvo inostranih poslova uputilo Ministarstvu odbrane, je sadržano: „Iako je nesporno da se u okruženju Crnogoraca nalaze mnogi drugi narodi koji su pod turskom vlašću, ali Crnogorci, kojima bez ikakvih prepreka treba da bude dozvoljen prelazak u Rusiji, su slobodan narod, Turcima ne plaćaju dažbine, nego, naprotiv[u], u cilju sopstvene zaštite, oni s Turcima stalno imaju problema, o čemu nas je njihov arhijerej (Vasilije Petrović N. H.) istinski uvjerio, te da nakon toga Bečki dvor u to ne treba da sumnja, vezano za stavove Otomanske porte, kada pomenuti Crnogorci, kao slobodni ljudi, budu prelazili preko austrijskih teritorija na putu za Rusiju”.
Ništa manje kategoričan odgovor bio je dat Bečkom dvoru na njihove tvrdnje da su Crnogorci pod vlašću Turaka. U reskriptu Kejzerlingu je rečeno: „Crnogorci o kojima je ovdje riječ (upravo oni na čiju molbu treba da im dozvoljen prolaz u Rusiju bude), prema pouzdanim informacijama su stvarno slobodni ljudi koji ne priznaju vrhovnu vlast Porte, a što je još bolji dokaz, dažbine ne plaćaju, nego su čak prinuđeni da stalno budu pripravni za borbu protiv Turaka. I ako bi čitav ovaj narod pomenutim dogovorom bio ustupljen Porti, ipak bi Crnogorci, u to ne treba sumnjati, po prirodi svojoj, uvijek bili slobodni ljudi koji ni od koga ne zavise. Zato o njihovom podaništvu, bez njihovog znanja i saglasnosti dvije države, nikako nije moglo biti dogovora. Prema tome, sve što je dogovoreno između Porte i Mlečana, bez znanja i pristanka tog naroda, nema nikakve snage, ni važnosti”.
U zaključku vlade Jelisavete Petrovne je sadržano da Rusija nema „trajni mir” sa Turskom i trudi se da poštuje „dobar sporazum”. Istovremeno, oslanjajući se na savezničke odnose sa Austrijom, ona skreće pažnju da „ništa više ne traži nego da Crnogorci, koji su slobodni ljudi, i žele da se presele u Rusku imperiju, budu bez ikakvih smetnji propušteni preko austrijske teritorije, a oni su sami dužni da se brinu o svom prelasku preko turskih oblasti”.
Bez odlaganja
O tome koliko je vlada Jelisavete Petrovne bila zainteresovana za dolazak i uključivanje u rusku vojnu službu Crnogoraca svjedoče mjere koje su dalje preduzimane u vezi sa njihovim preseljavanjem u Rusiju. Sva pitanja vezana za taj posao rješavana su bez odlaganja. Ruska vlada je obznanila svoje diplomatsko - političke stavove u Beču i Konstantinopolju, stavivši im u obavezu da u svakom pogledu ukazuju pomoć Crnogorcima koji žele da se presele u Rusiju. Pored obraćanja Bečkom dvoru, Kejzerling je takođe, bio obavezan da stupi u pregovore sa mletačkom ambasadom u Beču u vezi sa slobodnim prelaskom Crnogoraca preko teritorije Mletačke republike, da im ne bi „nanosili uvrede i neprijatnosti, nego da prema njima postupaju popustljivo”. Njemu lično je naređeno da daje pasoš i korisne savjete i uputstva svim Crnogorcima koji su putovali u Rusiju.
Troškovi prijema i smještaja doseljenika u novim mjestima padali su na Kijevsku gubernijsku kancelariju. U Kijevu se, po naređenju viceguvernera I.I. Kostjurina, vršio raspored po stanovima, uručivao novac za ishranu ljudi i stočna hrana. Svi uslovi su bili isti kao i za srpske preseljenike koji su, na čelu sa generalom Horvatom, naselili oblast nazvanu Nova Srbija.
U aprilu 1755. godine, nova grupa Crnogoraca, u kojoj ih je bilo oko stotinu, u pratnji kapetana Feofila Ivanovića, uputila se iz Crne Gore u Rusiju preko Mađarske. O tome da će oni za osam do četrnaest dana biti u Zemunu, u Ruskoj ambasadi u Beču saznalo se od poručnika ruske službe Nikolaja Petrovića, koji je boravio u Crnoj Gori. Njega je uputio mitropolit Vasilije Petrović sa pismima za rusku vladu.
Saglasnost i prepreka
Na molbu Ruske ambasade u Beču kancelar Kaunic je dao saglasnost za propuštanje crnogorskih preseljenika preko granice. Ubrzo nakon toga Bečke vlasti su uputile naredbu pograničnim odredima u Mađarskoj da bez prepreka propuštaju ljude koji dolaze iz Crne Gore na putu za Rusiju. Ali, kancelar je zahtijevao stalno poštovanje uslova koji su se odnosili na sve preseljenike koji su dolazili sa turske strane, a to je značilo da se mora ispoštovati rok njihovog zadržavanja u karantinu.
Ali, bez obzira na mjere koje je preduzela Ruska ambasada u Beču, nije se uspjelo da se obezbijedi nesmetan prelazak prve grupe preseljenika u Rusiju preko austrijske teritorije. Kapetan F. Ivanović, koji je pratio tu grupu, iako je bio rodom iz Crne Gore, živio je zajedno sa porodicom u Zemunu, gdje je posjedovao svoju kuću i radnju. Zbog toga nije bilo nikakve garancije da ga neće zadržati austrijske vlasti, koje su ometale odlazak svojih podanika.
Kada je zemunski kapetan izdao naredbu za njegovo hapšenje, on je odmah, zajedno sa N. Petrovićem, ilegalno otputovao u Kijev. Pred svoj polazak, on je otpremio u Zemun trideset ljudi, a ostalima je ostavio da sami odlučuju o tome da li će putovati u Rusiju, ili će se vratiti kući. Kejzerling, koji je ranije predosjetio šta će se dogoditi sa ovom grupom, otputovao je u Zemun kako bi ih srio i uputio preko granice Mihailovića, koji je bio došao u Beč u vezi sa poslovima general - majora Horvata. Iako je on u Zemunu ostao nekoliko mjeseci, nije mu pošlo za rukom nikoga niti da otpremi niti sretne.
Spremni za put
Poručnik N. Petrović je u Kijevu predao pisma mitropolita Vasilija u gubernijsku kancelariju. Mitropolit je obavještavao ruske vlasti o spremnosti hiljadu ljudi da otputuju iz Crne Gore i presele se u Rusiju, te da očekuje dolazak Šćepana Petrovića koji bi ih pratio. U Senti je 22. septembra bilo odlučeno da se uputi Stjepan Petrović sa dva podoficira sa zadatkom da na mađarskoj granici „ne samo pronalaze i otpremaju u Kijev pomenutih stotinu Crnogoraca, nego istovremeno da očekuju dolazak iz Crne Gore još hiljadu Crnogoraca koji tamo čekaju potpuno spremni za put”.
U februaru 1756. godine na granicu je stigla druga grupa od oko osamdeset Crnogoraca na čelu sa poručnikom ruske službe Jakovom Ezdimirovičem. Oni su putovali preko Bosne i stigli u Mitrovicu. U Beču je 12. februara 1756. godine bila donesena odluka o propuštanju Crnogoraca. Jakov Ezdimirovič, zajedno sa svojom braćom, kaplarima Dmitrijem i Cvenom, prošao je mitrovački karantin i nakon što je od Šćepana Petrovića dobio pasoš, krenuo je 3. marta 1756. godine u Petrovaradin. Pa ipak, oni su bili uhapšeni, i kada je austrijski general Gelfrejh nad Ezdimirovičem i njegovim saputnicima sprovodio istragu, u prisustvu nekoliko Turaka, postavio mu je pitanje „da li je on, stvarno, Crnogorac ?” Bez obzira na potvrdan odgovor, on ih je uputio u Esen, generalu Mersiju, koji je komandovao vojskom, i njih „opasne zlikovce”, u pratnji oficira i nekoliko vojnika, sproveli su kroz grad, uz prisustvo okupljenog naroda, i doveli u Esen, gdje je nad njima ponovo sprovedena istraga. Crnogorci su bili oslobođeni zatvora zahvaljujući molbi G. K. Kejzerlinga. Pa ipak je pukovnik Janoš, Crnogorce zadržao u Mitrovici još dvije nedjelje. Ali to je bilo samovoljno djelovanje pogranične administracije. Austrijska vlada, imajući u vidu savezničke odnose sa Rusijom, održala je dato joj obećanje.
Mjesto odredišta
Za uspješno organizovanje preseljavanja Senat je prvobitno dodijelio šest hiljada ruskih zlatnika za putne troškove. Osim toga, 11. aprila 1756. godine, po naređenju S. Petrovića, iz odreda general-majora Ševića bili su upućeni kapetan Simeon Piščević, ađutant Ivan Markov i podoficiri Aleksej Krestič, Nikita Sobecki, Georgij Markov i Nikolaj Crnogorac. Zatim, u julu 1757. godine, bila je donesena odluka da se u Trst uputi S. Pukov, radi uspješne organizacije preseljavanja Crnogoraca i drugih Jugoslovena u Rusiju. Za mjesto njihovog naseljavanja bila je određena teritorija između Orenburga i Stavropolja. U uputstvima za preseljavanje je bilo sadržano da je crnogorski narod „slobodan i nijednoj državi nije potčinjen”, nego njime sopstvena duhovna vlast i vojvode upravljaju. Po dolasku u Beč, Pučkov je bio obavezan da precizira kada će iz Crne Gore krenuti grupa od hiljadu preseljenika, i kojim će pravcem putovati. U isto vrijeme mu je naređeno da svoje djelovanje koordinira sa Šćepanom Petrovićem. Oni su bili obavezni da na licu mjesta odlučuju kako je najbolje organizovati posao, da li da djeluju odvojeno ili zajedno, kako da preseljenike sretaju, prihvataju i upućuju u Rusiju.
U vezi sa organizovanjem masovnog preseljavanja iz Crne Gore u Rusiju, mitropolit Vasilije je pokrenuo pitanje formiranja posebnog crnogorskog husarskog puka u Rusiji. On je za dužnost komandanta tog puka bio predvidio Ivana Podgoričana (Podgoricu) koji je služio Slavonskom husarskom puku u Austriji, koji je uživao reputaciju hrabrog ratnika. Po mišljenju mitropolita Vasilija Petrovića, niko drugi nije mogao biti dostojniji zvanja komandanta crnogorskog husarskog puka, nego Ivan Podgorica, koji je imao ogromno iskustvo u vojnim poslovima i husarskoj službi. Pa ipak, pitanje prelaska Ivana Podgorice u rusku vojnu službu odugovlačilo se dvije godine, jer Bečki dvor nije bio raspoložen da otpušta iskusne oficire koji su se nalazili u austrijskoj armiji.
Važna misija
U Peterburg je 10. decembra 1757. godine doputovao mitropolit Vasilije Petrović u pratnji guvernera Stanislava Radonjića i uticajnih starješina-serdara Vukala Vukotića, vojvode Mojsija Plamenca, Petra Đuraškovića i Nikolaja Kneževića. Ovakav sastav delegacije svjedoči o važnosti misije. Mitropolit Vasilije je 4. oktobra 1758. godine Jelisaveti Petronoj, u ime cijelog naroda crnogorskog, uručio molbu o prijemu u podaništvo i pod pokroviteljstvo Crne Gore. Ali, uporedo sa tim odlučujućim korakom, on je započeo pregovore i o drugim, konkretnijim predlozima, čije je ostvarenje zavisilo isključivo od ruske vlade, kao što su upis djece iz uglednih crnogorskih porodica u ruske vojne škole i definitivno rješenje o formiranju crnogorskog husarskog puka u ruskoj armiji.
U Ministarstvu inostranih poslova je 15. jula 1757. godine sačinjena zabilješka u kojoj su dati odgovori mitropolitu Vasiliju u vezi sa njegovim obraćanjem. Što se tiče molbe za prijem u podaništvo i pod pokroviteljstvo, rečeno je: „Sada bi svaka formalnost mogla biti opasna i čitavom crnogorskom narodu donijeti nesreću zbog velike blizine Crnoj Gori neprijateljskih naroda, a ogromne udaljenosti Ruske imperije, pa se rješavanje tog pitanja ostavlja za neko buduće, bolje vrijeme”. U vezi sa molbom za školovanje Crnogoraca u ruskim vojnim školama nije bilo nikakvih teškoća. Nepunoljetna „poskitana” djeca iz Crne Gore, koja su sa delegacijom doputovala u Kijev, najprije su upisana u Kijevsku duhovnu akademiju.
Grupa za grupom
Među njima su bila dva sinovca mitropolita Save i jedan sinovac mitropolita Vasilija Petrovića, kojega je on želio da povede sa sobom u Peterburg. Međutim, ubrzo su sva ta djeca premještena u Peterburg i upisana u srednju vojnu školu.
Ruska vlada je, takođe, izrazila spremnost da izađe u susret želji crnogorske strane o formiranju crnogorskog husarskog puka. U vrijeme podnošenja molbe Bečkom dvoru da oslobodi obavezu u austrijskoj vojsci Ivana Podgoricu radi formiranja crnogorskog husarskog puka, pojavila se sljedeća okolnost. U reskriptu Kejzerlingu od 14. aprila 1758. godine nalaže mu se da on obavijesti Bečki dvor o tome da se u Rusiji formira crnogorski husarski puk, te da je za to potrebno imati „dobre oficire koji su, uz to, porijeklom Crnogorci”.
Mjere koje je preduzela vlada Jelisavete Petrovne u vezi sa organizovanjem masovnog preseljavanja iz Crne Gore u Rusiju djelovale su efikasno. U Kijev je 3. septembra 1756. godine pristigla grupa na čelu sa konjičkim narednikom Jakovom Fišerom. Prilikom raspoređivanja na novo mjesto življenja dvadesetak Crnogoraca je izrazilo želju da stupi u rusku vojnu službu. Njih su uključili u odred kojim je komandovao Feofil Ivanovič, smješten u ukrajinskom mjestašcu Oster. U decembru 1756. godine taj odred je premješten u Orenburg.
Nakon što je Mletačka dala pristanak na prelazak Crnogoraca preko njenih granica, preko Trsta i Rijeke, tamo je doputovao Pučkov sa Petrovićem i njegovim odredom. Pučkov je ubrzo obavijestio Peterburg da je on iz Trsta otpremio četiri grupe Crnogoraca (po 25 ljudi), dajući im pasoše, za svaku grupu po jedan, koje je dobio od tršćanskog guvernera. U isto vrijeme Petrović je iz Rijeke upućivao u Rusiju sve Crnogorce koji su pristizali u taj grad.
Jedna od grupa, sastavljena od trideset ljudi, koju je vodio S. Piščević, stigla je u Kijev 19. maja 1757. godine. Iz te grupe dvadeset jedan čovjek je bio određen za sastav crnogorskog husarskog odreda. Jakov Fišer je 6. oktobra doveo drugu grupu od sedamdeset devet ljudi, a 10. decembra 1757. iz Rijeke je u Kijev stigao Š. Petrović sa velikom grupom crnogorskih ratnika koji su izrazili želju da služe u Rusiji, i to: 6 kapetana, 5 poručnika, 12 kaplara, 109 običnih vojnika i jedan sveštenik.
Kao Crnogorci
Prema evidenciji napravljenoj u Ministarstvu inostranih poslova 1756. godine u Rusiju je stiglo 99 osoba, među kojima 13 žena, a 1757. godine 161 lice, među kojima 56 žena i djece. Svi su oni bili upućeni na naseljavanje u Orenburg. Pored toga, 1757. godine stigla je još jedna grupa od 162 odrasla lica i desetoro djece. Crnogorci su bili upućeni u Moskvu, u kancelariju vojne uprave, radi formiranja posebnog crnogorskog eskadrona u ruskoj armiji. Djeca su primljena i upisana na Moskovski univerzitet.
U ljeto 1757. godine u Peterburg je stigao izvještaj da je u Rusiju, u malo mjesto Raču, stiglo dvjesta Crnogoraca. Radi njihovog prevođenja preko granice imperije bio je pozvan iz Orenburga poručnik J. Ezdimirovič, čija je porodica bila uhapšena na austrijskoj granici. Trebalo je da se on sa austrijskim vlastima dogovori o oslobađanju svoje porodice i o prevođenju, bez smetnji, Crnogoraca preko granice u Rusiju.
Zajedno sa njim otputovao je konjički oficir Miznikov. Po dolasku na lice mjesta Ezdimirovič nije pronašao Crnogorce. Zbog toga je on, između jugoslovenskih stanovnika iz Bosne, Hercegovine i Albanije sakupio one koji su željeli da se presele u Rusiju i doveo na granicu impozantnu grupu od 1600 ljudi, od kojih su u Rusiju uspjeli da se dosele samo 824 čovjeka. Pošto je Bečki dvor dozvolio prelazak preko granice samo preseljenicima iz Crne Gore, njima je bilo rečeno da se predstavljaju kao Crnogorci.
Kraj doseljavanja
Prema podacima Ministarstva inostranih poslova, 1758. godine u Rusiju su dovedena 942 čovjeka, od čega 510 žena i djece. Od njih je 207 stupilo u rusku vojnu službu. Ostali su bili upućeni na naseljavanje prema sljedećem rasporedu: 688 u Novu Srbiju, a 17 u Sloveno-Srbiju. U periodu od 1756. do 1759. godine iz Crne Gore u Rusiju je doseljeno 1499 ljudi.
Pa ipak, precizan podatak je teško navesti, jer su se često pod crnogorskim imenom doseljavali i ljudi iz drugih jugoslovenskih zemalja (kao što je bio slučaj i sa Ezdimirovičevom grupom), jer su se austrijske i mletačke vlasti suprostavljale preseljavanju svojih podanika u Rusiju, samo su za Crnogorce pravili izuzetak. U oktobru 1758. godine konjički narednik crnogorskog odreda Ignjatije Koncarevič i kaplar Ivan Stančelić, doveli su u Rusiju, radi stupanja u rusku vojnu službu, pod imenom Crnogoraca, 34 Dalmatinca.
U uslovima kada je Rusija bila iscrpljena ratovima protiv Pruske, da ne bi došlo do usložnjavanja odnosa sa Turskom, 6. novembra 1758. godine donesena je odluka da se prekine sa doseljavanjem u Rusiju podanika Turske imperije. Crnogorcima koji nijesu bili turski podanici dozvoljeno je da se sami mogu preseljavati u Rusiju.
Tako je 6. marta iste godine Pučkovu upućena naredba u Trst da se sa oficirom koji mu je bio pridodat, vrati u Rusiju. Posljednja grupa od 135 preseljenika, na čelu sa I. Markovim, doputovala je u Rusiju u jesen 1759. godine. Za uspješno prevođenje u Rusiju preseljenika iz Srbije i Crne Gore, J. Ezdimirovič je unaprijeđen u čin majora.
Podgorica u Rusiji
U ukazu je bilo sadržano da mu se „za uspješno vršenje službe”, pored unapređenja u viši čin, dodjeljuje i novčana nagrada u iznosu od trista ruskih zlatnika, koja je, u isto vrijeme, dodijeljena S. Petroviću i S. Piščeviću. Kasnije, imajući u vidu da je Ezdimirovič u Rusiju doveo 1236 „sloveno-srpskih” ljudi, unapređen je u čin potpukovnika i dodijeljen mu je dupli dio zemlje u Novoj Srbiji.
Poslije prestanka organizovanih mjera za preseljavanje Crnogoraca u Rusiju, iz Crne Gore nije bilo masovnog preseljavanja sve do kraja 18. vijeka. Samo su 1804. godine u Rusiju stigle porodice hercegovačkih ustanika, koji su, na poziv ruske vlade, učestvovali u rusko - turskom ratu 1787 - 1791. godine. Nepremostive prepreke za to preseljavanje bili su udaljenost Rusije od Crne Gore i nedostatak novčanih sredstava. Prema proračunu Š. Petrovića, za putne troškove svakog preseljenika bilo je potrebno najmanje šest ruskih zlatnika. Za period od 1756 - 1759. godine za otpremanje i dolazak u Rusiju 1499 preseljenika ruska vlada je utrošila 42.168 rubalja i tri četvrtine kopejke.
U toku pedesetih i početkom šezdesetih godina ruska vlada se pripremala za rat sa Pruskom, koja je nastavljala svoju osvjačaku politiku prema istoku Evrope. Zbog toga je bilo potrebno jačanje odbrambenih snaga i borbene gotovosti ruske armije i povećanje broja boraca. U tom pogledu nade su se polagale i na Crnogorce. Ali, krajem pedesetih godina 18. vijeka, bez obzira na značajan broj preseljenika iz Crne Gore, za stvaranje posebnog crnogorskog husarskog puka još nije bilo dovoljno vojničkog i starješinskog kadra. Kao odgovor na više puta ponovljeno obraćanje Crnogoraca u vezi s tim pitanjem, 18. maja 1758. godine bio je izdat ukaz o formiranju crnogorskog eskadrona, o čemu je bio obaviješten mitropolit Vasilije Petrović. U isto vrijeme on je obaviješten o tome da će, kad bude sakupljen dovoljan broj za formiranje crnogorskog puka, on svakako biti formiran i nazvan crnogorski, sa punim pravom slobodnog dobijanja rješenja o odsustvu i za odlazak u domovinu, kao i za sve strance u ruskoj vojnoj službi.
U Moskvi su se sprovodile prethodno pripremljene mjere kojima je svim Crnogorcima, koji su željeli da stupe u rusku vojnu službu, bilo ponuđeno da se upisuju u crnogorske eskadrone. U Moskvu su, takođe, bili upućeni crnogorski preseljenici iz Kijeva i Orenburga. Ministarstvo odbrane je preduzelo odgovarajuće mjere za snabdijevanje uniformama, oružjem i konjima (sa računa troškova pet hiljada rubalja za sto pedeset ljudi) u Pskovu i Velikim Lukama. Poslije obuke ti eskadroni su se ulili u ratničke djelove ruske armije, koji su se borili na frontu prema istočnoj Pruskoj. Tim snagama je tada komandovao vrhovni komandant V.V. Fermor. Krajem januara 1758. godine sva istočna Pruska nalazila se u rukama ruske vojske.
Pohvala za hrabrost
Mnogi Crnogorci su izrazili želju da stupe u redove aktivne ruske armije. Zajedno sa drugim Jugoslovenima oni su se borili u sastavu srpskog, mađarskog i moldavskog puka, koji su se nalazili pod komandom P.A. Rumjanceva. Ruska vojna komanda je više puta zapažala hrabrost i odvažnost tih pukova.
Idući u susret željama koje je ispoljavala ruska vlada, Bečki dvor se 1759. godine saglasio da oslobodi službe u austrijskoj armiji I. Podgoricu. U to vrijeme ruska vojska je imala uspješne operacije u Pomeraniji. Obraćajući se u vezi s Podgoricom Austriji, koja je zajedno sa Rusijom učestvovala u sedmogodišnjem ratu, Ruski dvor je izrazio nadu da će austrijska vlada udovoljiti toj molbi, tim prije što Podgorica, služeći u ruskoj armiji „ravnomjerno u korist zajedničkog posla može biti korisno upotrijebljen”. Pred polazak iz Beča, Podgorica je dva puta bio primljen kod Marije Terezije, kojim prilikama je imperatorica izrazila želju da on ostane u austrijskoj armiji, obećavajući mu unapređenje u čin pukovnika. Austrijski generalitet mu je dao laskavu ocjenu, navodeći da je on vojnik hrabar, iskusan i dobrog ponašanja.
Tako je Podgorica 11. jula 1759. godine stigao u Rusiju, zajedno sa svojim sinovcima Ivanom Vojinovićem, Markom Tialinovićem i Arsenijem Vilkovićem. Uzimajući u obzir njegove zasluge i vojnu vještinu, dodijelili su mu čin pukovnika i uputili ga u rusku armiju, koja se nalazila s druge strane granice, u jedan od ruskih husarskih pukova.
Do punog izražaja vojna vještina general-majora I. M. Podgorice došla je u vrijeme rusko - turskog rata 1768 - 1774. godine. U djelovima pukova kojime je on komandovao služilo je mnogo Crnogoraca.
Iznenadni napad
U junu 1769. godine I. Podgorica je podnio „notaciju” - plan širokog učešća vojnih jedinica ruske armije u borbama protiv Turske, od kojih je on predvidio da formira borbeni odred. Tim povodom on je u spisak unio 39 Crnogoraca zajedno sa drugim ratnicima iz Rusije, Srbije, Moldavije, Gruzije, Grčke i Mađarske, koji su služili u ruskoj armiji. To su bili najspremniji i najhrabriji oficiri. U registru koji je on tom prilikom sastavio bili su: penzionisani kapetan Stefan Sredanović, devet Crnogoraca iz ahtirskog husarskog puka, devet iz srpskog husarskog puka, jedan iz navatinskog mješovitog puka, 19 iz aleksejevskog husarskog puka, koji su živjeli u Novoj Srbiji. Od njih su bili zastavnici sa završenom srednjom vojnom školom Petar Radonjić, Ivan Petrović, Vojin Petrović i Radion Stjepčević.
U januaru 1770. godine, u borbi kod Fokšana, odred kojim je komandovao Podgorica dva puta je razbio neprijatelja. Podgorica se 3. januara iste godine, sa tri husarska puka, srpskim, ahtirskim i harkovskim, uputio preko rijeke i iznenada započeo napad, natjeravši tursku vojsku u bjekstvo. Sljedećeg dana odigrala se velika bitka, koja je trajala tri sata. Među onima koji su se istakli u toj borbi bili su Crnogorci - poručnici Arsenije Danilović, Ivan Vukotić, Ivan Šutović, Đorđije Kusovac i drugi. Za hrabrost ispoljenu u borbi kod Galaca, major Petar Vujović, koji je komandovao odredom sastavljenim od četiri hiljade kozaka i pedeset husara, bio je predložen za nagradu.
Velike zasluge za razvoj ruske ratne flote pripadaju Vojinovićima, doseljenicima iz Boke Kotorske. Kapetan Vojinović je prvi u Ruskoj imperiji uspio da proslavi svoje prezime, koje je postalo veoma poznato. On je učestvovao na strani Rusije u rusko - turskom ratu 1768 - 1774. godine.
U ratu i u miru
Godine 1774. predloženo je da dva broda pod komandom Ivana Vojinovića (Džovani Kneževića) i Ivana Bjelića, dovezu iz Boke Kotorske sve koji su željeli da se bore u sastavu ruske flote protiv Turaka. Taj postupak je doveo do nesporazuma između osmanske i mletačke vlasti. Skadarski paša se obratio Mletačkoj republici s molbom da zabrani stanovništvu Jadranskog primorja učešće u ratovima protiv Turske, na strani Rusije. U Mletačkoj republici je bila izrečena presuda: Zbog kršenja zabrane prelaska u rusko podaništvo i nagovaranja na to svojih sunarodnika, starosjedioci Kastel-Novog, Ivan Vojinović i Ivan Bjelić, osuđuju se na smrt vješanjem.
U toku rata s Turcima Ivan Vojinović je učestvovao u pomorskim operacijama u Jegejskom moru, u sastavu eskadrona kontra-admirala Arfe, koji je dao visoku ocjenu o njegovoj službi. U novembru 1772. godine u sastavu eksadrona na brodu on je bio upućen u Jadranski zaliv radi sprječavanja ulcinjskih mornara da učestvuju u bitkama na Sredozemnom moru. U sastavu eksadrona na brodu „Slava” plovio je mladi poručnik Marko Vojinović, koji je kasnije postao admiral ruske flote.
Mornarički narednik Marko Vojinović bio je 29. marta 1770. godine primljen u rusku vojnu službu i unaprijeđen u čin poručnika. On je najprije uzeo učešća u borbenim djejstvima u sastavu eksadrona admirala Spiridova. Kad je, početkom jula 1771. godine, pomenuti eksadron došao do Dardanela, mornari pod komandom poručnika Vojinovića su uspjeli da na obali zauzmu neprijateljski brod, napunjen željezom i topovskim đuladima. Za pokazanu hrabrost Marko Vojinović je odlikovan Georgijevskim ordenom. Pod njegovom komandom u Šilskom kanalu fregata „Slava” sa dvije polugalije zarobila je obalsku galeriju. Marko Vojinović je pohvaljen za komandovanje i predložen je za nagradu. On je 1783. godine kao kapetan premješten na fregatu „Sveti Marko”.
U ruskoj vojnoj floti
U septembru 1780. godine kapetan Marko Vojinović je bio imenovan za komandanta Astrahanske flotile (tri fregate, jedan bombarderski i pet jedrilica). Kapetan prve klase Vojinović bio je prvi zapovjednik na brodu „Jekatarinina slava” i bio je 1787. godine unaprijeđen u čin kontra-admirala. Pod njegovom komandom sevastopoljski eksadron prilazio je obalama Rumelije. Eskadron je 1788. godine ponovo izašao na more da ne bi dozvolio turskoj floti da dopre do Očikova, koji je bio opkoljen ruskom vojskom. U bici kod ostrva Fidonisi, 3. jula 1788. godine, posebno se istakla prethodnica flote pod komandom kontra-admirala F.F. Ušakova, koja je iznenadnim napadom riješila ishod bitke. Dvadesetog jula 1788. bila je izražena zahvalnost za pokazanu hrabrost u borbi sa turskom flotom. Među nagrađenima je bio i kontra-adrmiral Vojinović, ali je komandovanje eksadronom bilo povjereno Ušakovu, a Vojinović je bio imenovan za starijeg člana Crnogorske admiralske uprave. Kontra-admiralu Vojinoviću je 1790. godine bilo naređeno da preuzme komandu nad kaspijskim pomorskim snagama.
Nastavljačem slavne tradicije pojavio se Nikolaj Vojinović, koji je od 1775. godine pohađao rusku pomorsku vojnu školu. Nakon završetka pomenute škole, proizveden je u mornaričog narednika. Za vrijeme rusko-turskog rata 1787-1791. godine kapetan Vojinović je učestvovao u borbi sa turskom flotom kod ostrva Tende (28. i 29. avgusta 1790. godine). U izvještaju koji je podnio F. F. Ušakov glavnokomandujućem G. A. Potemkinu Vojinović je bio među pohvaljenima koji su se istakli hrabrošću. N. D. Vojinović je, za učešće u bici 31. jula iste godine kod rta Kalikalija, koja se završila potpunim razbijanjem turske flote, odlikovan Vladimirovim ordenom. Za vrijeme svoje službe u ruskoj floti (do 1801. godine) on je bio zapovjednik na brodovima „Sveti Jovan Bogoslov” i „Navarhija”.
Umiješni diplomati
Mnogi Crnogorci su pokazali izuzetne sposobnosti u diplomatskoj službi. Za vrijeme rusko-turskog rata 1787-1791. izvršenje veoma važne diplomatske misije bilo je povjereno pukovniku M. K. Iveliću, rodom iz Risna. On je bio upućen u Crnu Goru sa zadatkom da organizuje protivturske pohode od strane jugoslovenskih zemalja koje su se nalazile pored Jadranskog mora. M. K. Ivelić je doprinio naoružanju 1300 ljudi (uglavnom iz Crne Gore i Hercegovine). Nakupovao je prehrambene proizvode i dogovorio se sa Dubrovnikom da mu daju u zakup pet trgovačkih brodova. Kad su počela ratna djejstva, Hercegovci su napali turski garnizon u Nikšiću, a potom se borili protiv Turaka zajedno sa Crnogorcima. Na taj način su od glavnog proprišta ratnih djejstava odvratili 40.000 turskih vojnika.
U toku rata, u spiskovima odlikovanih Jugoslovena našla su se imena mnogih Crnogoraca, među kojima su Ivan Ivelić, Luka Podgoričanin, Nikola Šarović, Sava Petrović i drugi, koji su dobili unapređenja i nagrade.
Uspostavljanje političkih veza između Rusije i Crne Gore 1711. godine stvorilo je uslove za preseljavanje Crnogoraca u ruske krajeve. Pa ipak, u prvo vrijeme su to bili smao pojedinačni slučajevi. Pedesetih godina 18. vijeka, kada je tim pitanjem počela da se bavi ruska vlada, došlo je do masovnog preseljavanja Crnogoraca u Rusiju. Doseljeni Crnogorci su, u redovima ruske armije, nastavljali da se bore protiv Osmanske Turske. U isto vrijeme oni su unijeli svoj skromni udio u privredno osvajanje južnih krajeva Ruske imperije. Za mjesta naseljavanja Crnogoraca bile su odabrane zemlje između Orenburga i Stavropolja. Crnogorci su se doseljavali i u Novu Srbiju i u Sloveno - Srbiju. Na novonaseljenoj teritoriji oni su se zbližavali sa ruskom kulturom, dobili mogućost da školuju svoju djecu u ruskim školama i na visokoškolskim ustanovama. Mnogi Crnogorci, koji su ostali u Rusiji, izvršili su snažan uticaj na razvoj ruskih kopnenih vojnih snaga i morske flote.
Učešće Crnogoraca na ruskoj strani u ratovima protiv Osmanske imperije položilo je temelj vojnom prijateljstvu i doprinijelo jačanju ukupnih rusko-crnogorskih veza. 18. vijek predstavlja period daljeg unapređivanja tih veza. U to vrijeme Rusija je sve više predstavljala oslonac jugoslovenskim narodima koji su se nalazili pod vlašću Porte. Posebno mjesto u politici Rusije na Balkanu počela je zauzimati mala slobodoljubiva Crna Gora.
Kraj
Preveo: Slavko K. Šćepanović
--------------------------------------------------------------------------------
