RUSKA STAMPA I NAUCNA JAVNOST O CRNOJ GORI

NINA I. HITROVA: RUSKA ŠTAMPA I NAUČNA JAVNOST O CRNOJ GORI




Rovinski probija led


Odlomci iz knjige „Rusija i Crna Gora od 1878. do 1908. godine”, objavljene 1993. u izdanju Ruske akademije nauka

Rusko-turski rat 1877-1878. godine odigrao je veliku ulogu u jačanju interesovanja Rusije za balkanske Slovene. Posebno je rastao interes za Crnu Goru zbog njene hrabre borbe protiv Osmanlijske Turske. Na stranicama najrazličitijih listova i časopisa detaljno su prikazivani i osvjetljavani događaji na crnogorskom frontu. U isto vrijeme objavljivane su informacije o teškoćama koje je trebalo da prevlada crnogorski narod, zajedno sa velikim brojem izbjeglica iz Hercegovine, Bosne i drugih krajeva koji su bili pod turskom vlašću.
U to vrijeme, bez obzira na informacije objavljivane u listovima i časopisima, do ruskih čitalaca nije dopiralo dovoljno saznanja o istorijskoj prošlosti Crne Gore i o životu njenog naroda. A u književnosti, osim nekoliko knjiga i popularnih radova o borbi južnih slovena za nezavisnost, protiv Turske, ništa značajnije nije objavljeno. I pored toga što je bilo objavljeno nekoliko istorijskih knjiga i opisa Crne Gore, to nije bilo dovoljno za sagledavanje crnogorske stvarnosti i „ruskih odnosa prema kneževini”. Takva mišljenja su bila izražena na stranicama časopisa „Vjesnik Evrope”.
Pitanje neophodnosti stvaranja fundamentalnog rada o Crnoj Gori 1876. godine su pokrenule liberalne novine „Glas”, koje su Slovenima poklanjale mnogo pažnje. U vezi sa pojavom prevoda sa francuskog jezika knjige Fileja i Vlahovitija, pomenute novine su objavile: „U posljednje vrijeme sva evropska štampa mnogo piše o Crnoj Gori, ali je i u Rusiji i u drugim zemljama malo ko upoznat sa njenom prošlošću i savremenim položajem”.
Kada je kasnije Pavle Rovinski pročitao to djelo, okarakterisao ga je kao drsko i tendenciozno. On je tom prilikom rekao: „Ne zna čovjek čemu više da se čudi, neshvatanju ili drskosti. Iako su Filej i Vlahoviti dugo vremena boravili u Crnoj Gori - dodao je on - oni nijesu uspjeli da shvate suštinu tog naroda, da prouče njegov karakter i običaje. Prema tome, sva ta brbljanja su bez veze, bez logike, bez bilo kakvog određenog pogleda na život, a problemi se prikazuju tonom autoriteta i dubokomisaonosti”.
U demokratskoj štampi je, takođe, bilo skretanja pažnje čitalaca na neophodnost stvaranja naučno-popularne literature o Slovenima, u tom okviru i o Crnogorcima. To pitanje je pokrenuo ruski pisac Bobrikov. Ali njegove predstave o Crnoj Gori nijesu bile ništa bolje od predstava Fileja i Vlahovitija.

Među crnogorskim ratnicima

Dolaskom Pavla Rovinskog u Crnu Goru za rusku javnost se stvara mogućnost da dobija prave informacije o njoj i o životu crnogorskog naroda u njegovoj herojskoj prošlosti. Rovinski je u Crnu Goru doputovao maja 1879. godine. Od tada, pa do kraja svog života, on je svoja naučna interesovanja vezao za tu malu slovensku zemlju. U vrijeme njegovog dolaska stanje u Crnoj Gori je bilo nemirno. Bez obzira na uspješan završetak rata, na granici sa Osmanlijskom imperijom nijesu prestajali oružani sukobi. Rovinski je stupio u jedan od crnogorskih vojnih odreda, koji je dejstvovao u Vasojevićima. On je tamo proveo oko pet mjeseci „u neraskidivom životu sa narodom”, što mu je omogućilo da prati ratni život Crnogoraca „u svim pojedinostima”.
Događaje, čiji je bio očevidac, Rovinski je opisivao u člancima koji su objavljivani u časopisu „Ruska misao”, pod naslom „Crte iz ratnog života Crnogoraca”, „Njeguši” i „U novoosvojenim oblastima Crne Gore”. Ti članci, napisani u obliku putnih zabilješki, objektivno prenose atmosferu ondašnje Crne Gore i sadrže sjajne opise prirode i života naroda.
Svi njegovi članci su prožeti dubokim poštovanjem prema crnogorskom narodu. Pričajući o Crnogorcima on i sebe ubraja u njih. Rovinski se oduševljavao hrabrošću, stabilnošću i izdržljivošću naroda. On crnogorske vojnike upoređuje sa ruskim soldatima. Poluodjeveni i gladni Vasojević, na vrhu svoje sniježne Sjekirice, isto kao ruski soldat, takođe siromašno odjeven i slabo nahranjeni soldat na vrhu Balkana, usred decembarskih mrazeva. Po duhu i po položaju to su dva tipa, ako ne sasvim ista, a ono veoma slična, bez obzira na veliku prostranu udaljenost i na razlike između njih u načinu i uslovima kulturnog i drugog života.
U toku marta te godine u Rusiji je bilo publikovano nekoliko radova o Crnoj Gori. Među njima je neophodno istaći knjigu K. D. Petkoviča „Crna Gora i Crnogorci”, u kojoj je opisan socijalno-ekonomski položaj knjaževine šezdesetih i sedamdesetih godina devetnaestog vijeka. Petkovič je u toku jedanaest godina bio na položaju ruskog generalnog konzula u Dubrovniku i on je uspio da sakupi dragocjene podatke o stanju poljoprivrede, zanatstva, trgovine...
Vojna dejstva Crne Gore u borbi protiv Turske opisana su u knjigama A. Feljknera „Slovenska borba 1875 - 1876.” i drugih autora, koji su istakli njen veliki doprinos uspješnom završetku pravednog djela. Kasnije se sa opisom Crnogorsko-turskog rata pojavio direktni učesnik događaja N. I. Solovjev, koji je dao jasnu sliku herojske borbe crnogorskog naroda. On je, takođe, pisao o učešću u ratu ruskih artiljerijskih kapetana - o Gejsleru i Ciklinskom, o naredniku Kirpičevu, i vojnicima S. Semjonovu, I. Semjonovu, Iljukinu, Matjaku i Željeznovu. Ruski oficiri i vojnici su sa Crnogorcima prošli sav ratni put do završetka ratne kampanje. Oni su učestvovali u osvajanju Nikšića, Bileće, utvrđenja Dužske klisure, Sutorine i Bara. Njihovo precizno gađanje iz artiljerijskog oružja dovodilo je do pometnje u turskim garnizonima i omogućavalo Crnogorcima brzo osvajanje gradova.
Knjiga „Zapisi o Crnoj Gori” N. V. Kauljbarsa štampana je 1881. godine. U toj knjizi on opisuje poslijeratni položaj Crne Gore, navodi podatke o njenoj veličini, granicama, privredi, trgovini, zanatstvu, stanovništvu i drugom.

Ljekarev izvještaj

Po završetku rata, iz Crne Gore su se u Rusiju počeli vraćati dobrovoljci, vojnici, oficiri, zdravstveni radnici i drugi učesnici u oslobodilačkoj borbi. Mnogi od njih su, po povratku, objavili zanimljiva sjećanja. Najjači i najširi odjek u štampi je imala knjiga doktora A.V. Ščerbaka „Crna Gora i njen rat s Turcima 1877 - 1878. godine”. Autor te knjige je otuptovao u Crnu Goru poslije stupanja Rusije u rat s Turskom. U to vrijeme u Crnoj Gori je, zahvaljujući Rusiji, bila organizovana zdravstevna zaštita stanovništva, ranjenika i izbjeglica. Do tada je u Crnoj Gori postojala samo jedna bolnica. Četiri ljekara, koliko ih je bilo u čitavoj Crnoj Gori, nijesu mogli pružiti pomoć svima kojima je bila potrebna. U toku rata bolnica na Cetinju je bila glavni punkt bolničkog liječenja. Pored nje, bila je otvorena manja vojna bolnica na Grahovu, gdje su ranjenicima ukazivali prvu pomoć, a onda ih upućivali na Cetinje.
Autor je više puta, u sastavu bolničkog odreda, izlazio na prve borbene linije, dijeleći sa Crnogorcima teški teret ratnog vremena. U isto vrijeme, u ulozi dopisnika „Novog vremena”, on je listu slao informacije. Pa ipak, u to vrijeme, imajući u vidu trenutne političke okolnosti, bio je prinuđen da mnogo stvari prećuti. Ali po povratku u Rusiju, odlučio je da u svojim sjećanjima ispriča sve što je imao prilike da zapazi u Crnoj Gori, trudeći se da bude što je moguće više objektivan. Zbog toga se autor, uporedo sa opisivanjem ratnih događaja, organizacije medicinske pomoći i drugog, osvrnuo i na negativne strane crnogorske stvarnosti. Tako Ščerbak u svojim sjećanjima tvrdi da „pomoć koja je pristizala iz Rusije suviše često nije dopirala tamo kuda je bila usmjerena i za što je bila namijenjena”. Uzroke za to on je vidio u lošoj organizaciji posla, zatim u pljačkanju novčanih sredstava od strane nekih crnogorskih vojvoda (na primjer Matanović), kao i u tome što knjaževska vlast nije trošila novčanu pomoć na potrebe naroda, nego na druge - opravke puteva, ratne potrebe, izdržavanje štabova i slično.

Polemike oko Ščerbakova

Među prvima na tu knjigu je reagovao časpis „Vjesnik Evrope”. U ocjeni objavljenoj na njegovim stranicama djelo se naziva „jednom od najznačajnijih knjiga” koje su se pojavile u ruskoj štampi poslije rata. U zasluge autora ubraja se to što on, bez uljepšavanja stvarnosti, upoznaje ruskog čitaoca sa društvenim životom Crnogoraca. U tom smislu dalje se ukazuje da se na Crnu Goru do tada gledalo sa tačke gledišta „homerovske epopeje”. „Ščerbak - kaže se dalje - odajući priznanje ratnoj hrabrosti crnogorskog naroda, ne zatvara oči pred nedostacima i manama u njegovom karakteru i svakodnevnom životu, kao posljedicama patrijahalnog nasljeđa”. Našavši se u situaciji da bude svjedok mnogih nevolja, do kojih su Crnogorce doveli hercegovački ustanici i izbjeglice, on nije skrivao istinu.
Ščerbakova je sjećanja, takođe, pozitivno ocijenio demokratski časopis „Otadžbinski zapisi” koji je objavio recenziju u rubrici „Nove knjige”. Ščerbakovo djelo je naišlo na odobravanje pomenutog časopisa zbog toga što autor nije idealizovao društveno-politički život Crnogoraca, za razliku od slovenofila koji su sve Crnogorce predstavljali kao „naše slovenske vitezove koji nijesu zahvaćeni otrovnim dahom zapada, nego čuvaju istinski, demokratski slovenski karakter” - sadržano je u recenziji. Tako je u zasluge autora ubrojeno to što je on stvorio prave predstave o crngorskom društvu i okarakterisao razne socijalne slojeve u Crnoj Gori. Isto tako, u knjizi je razobličen vladajući vrh Crne Gore, njegova nadmenost, prenebregavajući odnos prema narodu, težnju ka bogaćenju i slično. Pri tom se naglašavalo da je Ščerbak razobličavao karakter ljudi koji su imali svoje mjesto na dvoru i oko njega, a njegova kritika se nije odnosila na obični narod. „Prilikom čitanja njegove nevelike knjige - kaže se dalje - stalno se osjeća „mirni posmatrač”, koji, pored crta velike dobrodušnosti i izuzetne hrabrosti, bilježi i primjere podlosti.”
Za razliku od „Otadžbinskih zapisa”, sasvim drugačiju ocjenu Ščerbakovom djelu dao je demokratski časopis „Djelo”, koji je obratio pažnju samo na razobličavajuće momente. Prema njegovoj ocjeni, Crna Gora je predstavljena kao država kojom upravljaju „nesposobni i svojeglavi vladari, ministri finansija” imaju jednu glavu, a čitave stotine nogu”, a intendantski radnici hrane vojsku dvopecima i mrvicama”.

Djelovanje Mitra Bakića

Slično iskrivljavanje predstava o crnogorskom društvu izazvalo je kritiku i od strane drugog demokratskog časopisa „Riječ”, koji je veliku pažnju poklanjao društveno-političkim problemima, objavljujući iscrpne članke o međunarodnim pitanjima. Autor ocjena je bio naučnik liberalno-narodnjačkog pravca S. A. Vengerov. Povodom istupanja „Djela” on je pisao da se razoblčavajući karakter Ščerbakove knjige odnosi pretežno na visoke crnogorske vladajuće krugove i bio je prihvaćen od nekih dijelova štampe kao karakteristika čitavog crnogorskog društva. „Ali,kritička zapažanja autora - pojašnjava Vengerov - uopšte se ne odnose na crnogorski narod. Jednostavno, Ščerbak po stoti put dokazuje da „nema tog društva u kojem prepredenjacima... ne bi bilo dobro u onim sferama u kojima se o moralu ne vodi mnogo računa”. Dalje, Vengerov skreće pažnju čitalaca na ona mjesta u knjizi gdje se prikazuju herojske osobine crnogorskog naroda, masovno ispoljavanje hrabrosti, osjećanje sopstvenog dostojanstva i slično.
Ali istovremeno, u skladu sa svojim narodnjačkim pogledima, Vengerov je i sam uočavao patrijahalnu stranu crnogorskog društva. On je smatrao da će očuvanje porodičnih zadruga pomoći Crnogorcima da izbjegnu poroke kapitalističkog društva.
U poslijeratnim godinama u ruskoj štampi pojavio se čitav niz knjiga o Crnoj Gori. Veliku ulogu u upoznavanju ruskog čitaoca sa životom i istorijom crnogorskog naroda odigrali su crnogorski učenici i studenti koji su se školovali u ruskim obrazovnim institucijama. Jedan od takvih je bio Mitar Bakić, koji je po završetku Sankt-Peterburške duhovne akademije odslušao program predavanja na Sankt-Peterburškom univerzitetu. Bakić je u ruskim publikacijama objavio dva članka: „Crna Gora pod upravom vladika” i „Crna Gora novijeg vremena”. Prilikom proučavanja rusko-crnogorskih veza Bakić je koristio radove ruskih istraživača A. F. Giljferdinga, V.V. Makuševa. N. A. Popova, V. P. Kovaljevskog, S. M. Solovjeva i drugih, i memoarsku književnost V. Bronevskog i V. Grigoroviča. Posebnu pažnju autora je posvetio vojnoj saradnji Rusije i Crne Gore, govoreći kako je u crnogorskom narodu davno ukorijenjeno shvatanje da su „Rus i Crnogorac rođena braća”.
Po povratku u Crnu Goru Bakić je bio predavač u Bogoslovsko-učiteljskoj školi na Cetinju, zatim je imenovan za člana Velikog suda. Na Cetinju je došlo do uspostavljanja prijateljskih odnosa između njega i Pavla Rovinskog. U svom pismu A. N. Pipinu Rovinski je Bakića nazvao svojim najbliskijim prijateljem. „On je ovdje - pisao je Rovinski - jedini čovjek koji poznaje Rusiju i razumije što se radi o njoj, ukoliko je uopšte moguće razumjeti takve besmislice”. Najvjerovatnije je ruski naučnik imao u vidu postojeći društveni poredak.

Braća Dragović

Kada govorimo o doprinosu crnogorske školske omladine predstavljanju i popularisanju istorije svoje domovine u Rusiji, ne možeo da se ne sjetimo braće Dragovića. Obojica su oni završili Sankt-Peterburšku duhovnu akademiju i 24. maja 1882. godine stekli zvanje magistra teoloških nauka.
U vrijeme školovanja na duhovnoj akademiji Živko Dragović je objavio dokumenta i nekoliko članaka iz istorije rusko-crnogorskih veza u periodu vladavine Petra Prvog. Karakterišući spoljnu politiku crnogorske države, on je konstatovao: „Odnosi sa Rusijom predstavljaju najvišu kulninirajuću tačku u čitavoj spoljnoj politici Crne Gore”. Živko Dragović je ispoljio veliko interesovanje za rusku književnost. Ispod njegovog pera je izašao članak o puškinskim poemama. On je, takođe, mnoge članke iz ruskih časopisa preveo na srpsko-hrvatski jezik.
Marko Dragović, kasnije poznati istoričar u svojoj zemlji, sastavio je Bibliografski informator o Crnoj Gori i objavio više istorijskih radova. Po završetku duhovne akademije, prije odlaska u domovinu, predao je redakciji časopisa „Ruska davnina” svoja sjećanja iz perioda Bosansko-hercegovačkog ustanka 1875-1878. godine i Crnogorsko-turskog rata 1876-1878. godine. To je istinita i iskrena priča o borbi crnogorskog naroda sa turskim porobljivačima.
U svom obraćanju uredniku pomenutog časopisa on je pisao da je u toku četvorogodišnjeg boravka u Sankt-Peterburgu, skoro svakodnevno vidio „najsrdačnije saosjećanje od strane sve braće Rusa prema Crnoj Gori i Crnogorcima”. Dragović je izrazio svoju iskrenu zahvalnost svim profesorima na akademiji, pod čijim krovom je stekao visoko obrazovanje, a isto tako i drugovima iz razreda, čijom pažnjom je bio okružen čitavo vrijeme. Napuštajući Saknt-Peterburg, on je rekao: „... Ja odlazim iz nje (Rusije N. H.) sa još većom ljubavlju prema njoj, nego kad sam u nju dolazio, iako sam je i tada mnogo volio”.
Još u vrijeme školovanja na akademiji, Marko Dragović je uspio da u arhivi Ministarstva spoljnih poslova pronađe dragocjena dokumenta koja svjedoče o tome kako su se razvijale rusko-crnogorske veze u osamnaestom i početkom devetnaestog vijeka. U tim materijalima se nalaze podaci o tako važnim pitanjima kao što su ratno sadejstvo Rusa i Crnogoraca u borbi protiv Turaka, zatim proces preseljavanja Crnogoraca u Rusiju, putovanja u Sankt-Peterburg crnogorskih crkvenih i svjetovnih starješina i dr. Sve to pokazuje koliko je značajna pomoć koju je Rusija pružala Crnoj Gori, u vrijeme kada je bila stalno prinuđena da se bori protiv pritisaka Osmanlijske imperije. Po povratku u domovinu, Marko Dragović je objavio ruske materijale u prevodu na srpsko-hrvatski jezik. Njegove publikacije predstavljaju početak proučavanja otadžbinske istorije na osnovu ruskih dokumenata. Crnogorski istoričari su do tada za svoja istraživanja koristili samo mletačke i austrijske izvore. Radovi Marka Dragovića nijesu izgubili svoj značaj ni do današnjih dana.

Novi raspored snaga

Interesovanje za izučavanje razvoja političkih i drugih veza između Rusije i Crne Gore nije prestalo ni kasnijih godina. Početkom devedesetih godina, nastavljajući svoju publicističku djelatnost, on je u Rusiji objavio čitav niz članaka o savremenom položaju Crne Gore i Hercegovine i o politici velikih država na Balkanu.
Marko Dragović je podvrgao razobličavanju ekspanzionističko djelovanje Habzburgovaca prema slovenskim narodima. U tom pogledu, on je naveo dva uzroka koji su doprinosili zaoštravanju crnogorsko-austrijskih odnosa. Prvo, „zauzimanje” od strane Austro-Ugarske „dvije bratske oblasti” - Bosne i Hercegovine, „koje od iskona pripadaju Srbiji”. „Drugi uzrok koji je pothranjivao mržnju Crnogoraca prema toj državi - ukazuje dalje autor - je sadašnji ropski položaj Bosanaca i Hercegovaca pod austro-ugarskom vlašću”.
Dragović pozdravlja uspostavljanje prijateljskih odnosa između Srbije i Crne Gore, koje su morale da se bore, „ne samo za svoj opstanak, nego i za budućnost svoje braće, porobljene od strane Austro-Ugarske i Turske.” U zaključku on izražava uvjerenje da „ćemo mi postići cilj ako budemo dejstvovali udruženim snagama, oslanjajući se pri tom ... na Rusiju, sa kojom savez za nas Crnogorce ima već dvovjekovnu tradiciju i neraskidivu snagu”.
Na osnovu navedenih kazivanja autora jasno se vidi da se Dragović zauzima za rješavanje nacionalnog pitanja putem borbe samih jugoslovenskih naroda protiv svojih porobljivača. Ali je, pri tom, kao i mnogi Crnogorci, gledao na Rusiju kao na sigurni oslonac Crne Gore. Mora se priznati da su mnogi Crnogorci, za vrijeme boravka u Rusiji, uočili negativne strane apsolutističkog režima. Ali znajući i pamteći tradicionalne rusko-crnogorske veze, a imajući u vidu podršku i pomoć koju je Rusija u toku dugog niza godina ukazivala Crnoj Gori, oni su nastavljali da i dalje polažu nadu u njenu pomoć.
Tako, ni poslije završetka rata protiv Turske, u Rusiji nije prestalo interesovanje za Crnu Goru. Upravo u to vrijeme, u ruskoj štampi, uporedo sa potrebom i zahtjevom za stvaranje naučno-popularne literature o Slovenima, bio je postavljen zadatak proučavanja života crnogorskog naroda. Idealizovanje crnogorske stvarnosti prestalo je da zadovoljava ruskog čitaoca. Zbog toga je Ščerbakovo stvaranje istinitih predstava o društvenom uređenju Crne Gore, o životu njenog naroda i karakteru vladajućeg vrha, izazivalo tako veliko interesovanje ruske javnosti. Pri tom, kritičke ocjene autora na račun vladajućih slojeva nijesu praćene negativnim odosom prema crnogorskom narodu, i ni najmanje nijesu prouzrokovale slabljenje njegove popularnosti.

Poslije rata

Poslije završetka rata protiv Turaka Rusija je nastavila da pruža diplomatsku podršku Crnoj Gori, da doprinosi jačanju rezultata pobjede koju je izvojevao narod u teškoj borbi. U to vrijeme Crnogorci su bili prinuđeni da se odupiru pritiscima Turske i zapadnih zemalja. Među njima je posebno agresivna bila Austro-Ugarska, koja se trudila da ne dozvoli širenje Crne Gore u pravcu Hercegovine i da joj spriječi izlaz na Jadransko more.
Zbog slabljenja vojne moći, finansijske iscrpljenosti i jačanja u zemlji revolucionarnog pokreta, carska vlada nije mogla razmišljati o jačanju ruske politike na Balkanu. I Crnoj Gori je, radi prevladavanja poslijeratnih teškoća, bio potreban mirni predah. Zbog toga je knjaz Nikola doprinosio stvaranju povoljnijeg kursa politike Rusije i strogo se pridržavao njenih savjeta. Tradicija podržavanja prijateljskih veza sa Rusijom koristila se postojanjem njene popularnosti u crnogorskom narodu. U poslijeratnom periodu veliki značaj i dalje je imala ruska novčana pomoć. Ona je bila krajnje neophodna za obavljanje razorene privrede i izdržavanje hercegovačkih doseljenika koji su se nalazili na teritoriji Crne Gore. Uz pomoć Rusije organizovan je njihov povratak u domovinu. I kasnije, kada je, 1882. godine, ustanak protiv Austrije zahvatio čitavu Bosnu i Hercegovinu, carska vlada je ponovo opredijelila novčanu pomoć za nabavku žita za izbjeglice koje su boravile u Crnoj Gori. U isto vrijeme, da bi se izbjeglo širenje nacionalno-oslobodilačke borbe na Balkanu, carizam je preduzeo mjere u vezi sa ograničenim uticajem društvene pomoći.
Orijentacija na Rusiju, ne samo što je predstavljala suštinski faktor unutrašnjeg razvoja Crne Gore, nego je opredjeljivala takav pravac i u njenoj spoljnoj politici. Poslije okupacije Bosne i Hercegovine došlo je do povećanja dužine granica između Crne Gore i Austro-Ugarske. Zbog toga je Crna Gora bila zainteresovana za podršku Rusije u vezi sa pružanjem otpora austro-ugarskoj ekspanziji. Tadašnja politička situacija na Balkanu primorala je Crnu Goru da mijenja svoju tradicionalnu politiku prema Hercegovini, kojoj je u toku dugog niza godina pružala podršku u borbi protiv Osmanlijske imperije. U novim političkim okolnostima ona je bila prinuđena da ostane neutralna, jer nije imala snage da se suprostavi agresiji razvijene kapitalističke države, kakva je bila Austro-Ugarska u vrijeme njene okupacije Bosne i Hercegovine i u vrijeme ustanka 1882. godine. Nije od malog značaja bilo ni to što je Rusija savjetovala Crnu Goru da održava mir. Bez podrške Rusije Crna Gora nije imala snage da stupi u borbu protiv tako jakog neprijatelja. U isto vrijeme knjaz Nikola i njegova vlada nastavili su da polažu nadu u Rusiju u periodu ostvarivanja spoljnopolitičkih ambicija u pogledu pripajanja Crnoj Gori pograničnih jugoslovenskih zemalja koje su se nalazile u sastavu Osmanlijske imperije.

Balkanski trougao

Budući da je, nakon toga, dualistička monarhija uspjela da ojača svoju poziciju u Srbiji, bečki dvor je počeo da vrši odlučujući uticaj u svojoj spoljnoj politici. U takvim okolnostima raste značaj Crne Gore u politici Rusije na Balkanu. Međutim, ruska vlada nije pozdravljala crnogorske ambicije na srpski prijesto. Štaviše, ona je težila da pomogne Crnoj Gori u prevladavanju konflikta sa Srbijom. Negativni odnos Sankt-peterburga izazvalo je ne samo suparništvo između dinastija Petrovića i Obrenovića, nego i veza crnogorskog gospodara sa radikalnom strankom u cilju organizovanja državnog prevrata u Srbiji.
Poslije uspostavljanja okupacionog režima u Bosni i Hercegovini nada za njihovo oslobođenje je bila iluzorna. Za Crnu Goru, kao i Srbiju, ostala je samo ograničena mogućnost da uspiju da pripoje slovenske oblasti koje su na jugoistoku Balkana ostale pod vlašću Porte. Ali planove Austrougarske da prodre ka Solunu ometalo je ostvarivanje nacionalnog zadatka te dvije južnoslovenske zemlje sve do Balkanskih ratova. Na taj način, ako je centar težnje te politike bio usredsređen na borbu protiv Osmanlijske imperije, onda je, poslije okupacije Bosne i Hercegovine, prepreka na putu ostvarenja tog cilja postala Austro-Ugarska monarhija.
Posljedica novog rasporeda snaga na Balkanskom poluostrvu bilo je privremeno približavanje političkih interesa Crne Gore i Osmanlijske imperije, jer su obje bile zainteresovane za suprotstavljanje austro-ugarskoj ekspanziji. Pritom je ruska vlada pružala pomoć u otklanjanju nepovjerenja i neprijateljstva, koja odavno postoje među tim susjednim državama. Normalizacija njihovih političkih odnosa dovela je do postizanja sporazuma 1883. godine o utvrđivanju crnogorsko-turske granice, ali do definitivnog razgraničenja došlo je tek poslije tri godine.
Društveno-političke veze, koje su između Rusije i Crne Gore ojačale u periodu njihove zajedničke borbe protiv Osmanlijske imperije, nastavile su i dalje da se razvijaju. Istovremeno su se širile i jačale njihove kulturne veze. Kao rezultat temeljitog i pažljivog proučavanja te slovenske zemlje, pojavili su se mnogi radovi Pavla Rovinskog o njenoj istoriji, etnografiji i kulturi. Uporedo sa tim, interesovanje za istorijsku prošlost Crne Gore i život njenog naroda pojačavalo se i među drugim ruskim naučnicima, što je doprinijelo pojavi novih publikacija. Obaviještenosti ruske javnosti o Crnoj Gori mnogo su doprinijeli crnogorski učenici i studenti koji su se školovali u Rusiji, kao što su braća Dragovići i drugi. Oni su objavili veliki broj radova o rusko-crnogorskim vezama.

Živjeti s narodom


Osamdesetih godina devetnaestog vijeka ruska publicistika i kritika nastavile su da poklanjaju veliku pažnju jugoslovenskim narodima. To je bilo vrijeme kada su Srbija i Crna Gora, poslije sticanja statusa nezavisnih država, ulagale napore u cilju razvoja i jačanja nacionalne državnosti, ekonomike i kulture, što nije moglo da ne izazove interesovanje ruske javnosti. Još su bila živa sjećanja vezana za zajedničku borbu protiv Osmanlijske Turske. Rusku javnost interesovala je sudbina ta dva slovenska naroda, kojima je i dalje prijetila opasnost od potpadanja pod tuđinsku vlast. U toku posljednje četvrtine devetnaestog vijeka u Rusiji je rastao broj publicističkih i naučnih radova o Slovenima.
U posljednjoj deceniji devetnaestog vijeka otadzbinska nauka o Slovenstvu izdvaja se u samostalni pravac istorijske nauke. Značajan dio u njoj su počela zauzimati monografska istraživanja. To je doprinosilo širenju i produbljivanju društvenog saznanja u oblasti istorije, jezika i književnosti južnih i zapadnih Slovena. Nova tendencija je, u principu, postala tješnja veza čisto naučnih problema sa pitanjima javnog i političkog života slovenskih naroda, što je bilo uslovljeno političkom aktuelnošću slovenskog pitanja u tim odnosima. Pri tom je ruskim naučnicima pripadalo vodeće mjesto u svjetskoj nauci o Slovenima toga vremena.
Kao nastavljači naprednih demokratskih tradicija i ideja, o samdesetih godina, pojavljuju se P. A. Rovinski, A. N. Pipin, A. N. Veselovski, i drugi. U to vrijeme Rovinski je pristupiio stvaranju svog fundamentalnog djela o životu crnogorskog naroda, o kojemu je ruska javnost do tada imala samo površne predstave. Po njegovoj zamisli taj rad je trebalo da bude rezultat dugogodišnjih istraživanja i njegovih ličnih posmatranja i zapažanja. Zbog toga je on na dugo vrijeme doputovao u Crnu Goru.
Na drugoj strani, Pipin je u "Vjesniku Evrope" već bio objavio čitav niz članaka o istoriji srpske kulture. u ovkiru istraživanja slovenskih književnosti Veselovski je uspio da otkrije iskonske veze slovenskog folklora sa književnim i narodnim stvaralaštvom Istoka i Zapada. Upoznavanje tih naučnika sa revolucionarno-demokratskim učenjima omogućilo im je da stvore cjelovitu koncepciju i da dođu do ozbiljnih posmatranja i dragocjenih uopštavanja i zaključaka.

Monumentalni rad

Međutim, zasluge za najdublje i najtemeljitije proučavanje Crne Gore pripadaju upravo Pavlu Rovinskom. Nakon što je sebi kao glavni cilj postavio istraživanje i proučavanje života i borbe narodnih masa protiv nacionalnog ugnjetavanja, on je svojim principima ostao vjeran do kraja života. U vezi s tim Rovinski pokreće pitanje o zadacima istraživanja koji su se prihvatili proučavanja narodnog života. A na to pitanje, autor odogvara ovako: prije svega mora biti öistinitostö. Još 1880. godine, one je ukazao: "Uskoro će biti godina otkako ja živim u Crnoj Gori, prošao sam je skoro svu, s kraja na kraj, stalno se nalazio u tijesnom kontaktiranju s narodom, posmatram i pratim njegov život, u kojemu ima tako mnogo interesantnog i originalnog". Dvije godine kasnije, Rovinski je pisao svom prijatelju Pipinu: "... nema kutka u kojemu nijesam bio."
Skoro trećinu svog života Rovinski je proveo u Crnoj Gori (s kraćim prekidima od 1885. do 1906. godine), posmatrao je i pratio život i rad stanovništva, izučavao njegove običaje, tradicije i dr. Da bi iscrpno i detaljno shvatio sve to, ruski naučnik je smatrao da je potrebno öživjeti sa narodomö koji je on zavolio.
Mada je naučni rad gutao svo njegovo slobodno vrijeme i zahtijevao velike napore, Rovinski je bio u centru svih događaja društvenog života zemlje, aktivno je učestvovao u jubilarnim svečanostima povodom hiljadugodišnjice smrti slovenskog učitelja i prosvjetitelja Metodija (1886. godine), i povodom četiri stotine godina od pojave prve slovenske štampane knjige (1493. godine), ulagao mnogo napora u cilju očuvanja istorijskih spomenika u Crnoj Gori. Pod njegovim rukovodstvom vršena su raskopavanja rimskog grada Diokleje (današnja Duklja). Kada je na Cetinju pokrenuto pitanje otvaranja Narodnog muzeja, on je u tome uzeo aktivno učešće.
Rovinski je 1886. godione otputovao u Sankt - Peterburg radi pregovora o štampanju svojih istraživanja. Odjeljenje za ruski jezik i književnost saglasilo se da subvencioniše publikovanje njegovih radova. Rovinski je iz Crne Gore u Rusiju putovao još tri puta (1894-1896, 1898-1902. i 1905. godine). Ta putovanja su, uglavnom, bila vezana sa izdavanjem njegovog obimnog rada.
Prva knjiga četvorotomnog izdanja äCrna Gora u prošlosti i sadašnjostiö izašla je 1888. godine, dok je četvrta knjiga ostala u rukopisu. Rad Rovinskog je u ruskoj nauci dobio visoku ocjenu. A. N. Pipin je njegova istraživanja okarakterisao äkao monumentalni radö, koji je prevazišao sve äšto je do sada bilo napisano o Crnoj Goriö. Veliki poznavalac srpske književnosti P. A. Lavrov pomenuti rad Rovinskog je nazvao äetnografskim podvigomö. On je rekao: äNjegovi sunarodnici mogu biti zadovoljni što je takav rad izašao iz pera Rusaö.

Prirodni hod istorije

U savremenoj istorijskoj nauci počelo je istraživanje naučnog nasljeđa Rovinskog (M. M. Frejdenberg, L. A. Kotljarska, N. Martinović i drugi). Uložen je napor i učinjen pokušaj da se rasvijetle naučne metode Rovinskog, njegova istorijska koncepcija i slično. V. B. Hlebnikov je zapazio da je Rovinski težio da odvoji ono što je važno u razvoju zemlje, da objasni uzroke ovih ili onih pojava, ne umanjujući negativne, i ne preuveličavajući pozitivne strane. On je pri tom izjavljivao da pravo na ocjene i zaključke o društvu i narodu ima samo onaj naučnik koji svestrano izučava njegovu istoriju.
Rovinski je izjavio da je glavni cilj njegovog rada proučavanje etnogravije. I stvarno, u njegovoj knjizi prati se i proučava ukupni život Crnogoraca, počev od porodičnih odnosa, pa do privrednih djelatnosti. On je sakupio tako bogate materijale iz oblasti geografije, ekonomike, prirodnih nauka, arheologije, istorije i kulture.
Materijale o privredi zemlje čine, uglavnom, podaci o poljoprivredi, trgovini i zanatstvu. Rovinski je izvršio niz zanimljivih posmatranja iz tih oblasti. On zapaža da se, poslije 1878. godine, u Crnoj Gori razvija gradski život, povećava socijalna nejednakost, bogate se vojvode i visoki činovnici, a sljeački sloj siromaši i ostaje bez zemlje. Karakterišući crnogorsku privredu, on s razlogom, primjećuje: äFinansijsko gazdovanje je često pljačkaško, zbog čega dolazi do zastoja u svim oblastima narodnog životaö. Prilikom proučavanja crnogorske istorije, naučnik je uveo sljedeće termine: rodovsko - plemenski poredak, feudalizam, novo vrijeme. Kod njega su se počele formirati predstave o smjeni društvenog poretka.
Rovinski je istorijsku prošlost Crne Gore shvatao kao neprekidno progresivno kretanje, kao prirodni hod istorije. Ali on je ostajao na idealističkim pozicijama u objašnjavanju zakonomjernosti njenih istorijskih procesa, što se odrazilo na određivanje etapa razvoja crnogorske države. On izdvaja dva osnovna perioda: upravljanje mitropolita, i svetovnu autokratskuvlast (1851-1905. godine). Pri tom je on zaključio da se istorija ne stvara po volji silnih ovoga svijeta, ma na kakvoj visini se ona nalazila, budući da je vlast bila neograničena, sa cijelom falangom državnih ljudi, a pod uticajem prirodnih, geografskih, nacionalnih i kulturnih uslova.

Prijateljstvo i interesi

Značajno mjesto u svojim istraživanjima naučnik je posvetio oslobodilačkoj borbi Crne Gore, čija istorija, kako je ukazivao, predstavlja "prije svega, vječiti, neprekidni rat protiv raznih nasrtaja na njenu slobodu". On naglašava aktivnu ulogu Crnogoraca u rušenju turske vlasti na Balkanu. Pri tom Rovinski narodne mase vidi kao osnovni istorijski faktor. U isto vrijeme, on je visoko cijenio ulogu mitropolita (vladika) Petrovića Njegoša, koji su bili na čelu Crne Gore u borbi za organizovanje suprostavljanja turskoj agresiji i jačanje državne vlasti u zemlji. On je naglašavao pozitivni značaj centralne vlasti i pogubnost plemenske anarhije. Na taj način, za razliku od slovenofila, Rovinski nije bio sklon idealizovanju patrijarhalnih odnosa, koji su bili sačuvani u Crnoj Gori.
Rovinski je u radu o Crnoj Gori obradio rusko - crnogorske odnose. Njegov referat "Značaj upravljanja vladika u istoriji Crne Gore" bio je pročitan 6. aprila 1886. godine na svečanom skupu Sankt - Peterburškog dobrotvornog društva. Rovinski se prvi zamislio nad pitanjem: koji su razlozi proruske orijentacije Crne Gore?
Demokratski pogledi na svijet omogućili su Rovinskog da sa naučnih pozicija priđe razjašnjavaju tog pitanja. Prilikom proučavanja razvoja veza između Rusije i Crne Gore, on je došao do zaključka da dvije slovenske države ne povezuju samo nacionalnost i vjera, nego i zajednički politički interes. Crnoj Gori, koja je morala stalno da se bori za svoju nezavisnost protiv pretenzija Turske i Mletačke, a potom i Austrije, bili su potrebni pokroviteljstvo i materijalna pomoć Rusije. Na drugoj strani Rusiji je bio potreban saveznik u borbi protiv Turske. Pa ipak, razlika između Rusije i drugih država, primjećuje Rovinski, sastojala se u tome što su Mletačka, a zatim i Austrija, težile da oslabe Crnu Goru, a Rusija je bila zainteresovana da ona bude što jača. I dalje, on zaključuje "Na tome se i zasniva privrženost Crne Gore Rusiji". Naglašavajući značaj pokroviteljstva i pomoći koje je Rusija ukazivala južnim Slovenima, Rovinski je, u isto vrijeme, odlično shvatao dvojnost politike carske vlade. On je vidio koristoljubivo djelovanje carizma. Ukazujući na to da je Rusko-turski rat doveo do slabljenja turskog pritiska na Balkanu, i do jačanja samostalnosti balkanskih država, naučnik je zapazio da je carizam oslobađanje Slovena iskoristio za ostvarivanje "sopstvenih ciljeva".

Polemika s Medakovićem

U drugoj polovini osamdesetih godina devetnaestog vijeka u ruskoj štampi sve češće su počeli da se javljaju popularni radovi i istraživanja koja su upoznavala ruske čitaoce sa istorijskom prošlošću Crne Gore. Treba reći da su mnogi crnogorski istoričari pitanju osvjetljavanja razvoja rusko-crnogorskih veza prilazili sa rusofilskih pozicija. Najizraziti predstavnik takvog pravca među crnogorskim istoriografima bio je Milorad Medaković. On je bio oduševljen idejom slovenskog jedinstva i smatrao je da nacionalni preporod treba da zahvati i Crnu Goru. U isto vrijeme, pošto je bio strastveni privrženik Rusije, on je ukazivao da je Crna Gora "od svojih susjeda", Mletačke i Austrije, imala "više obmana nego pomoći. Italijani, Austrijanci i Francuzi ratovali su protiv Crne Gore i htjeli su da unište malo gnijezdo srpske slobode, dok Rusija ne samo što nije ratovala s nama, nego je pomagala Crnogorcima kao svojoj braći". Autor se trudio da se ne dotiče negativnih strana rusko-crnogorskih odnosa.
M. Medaković se negativno odnosio prema prijekorima koje je ispoljavao demokrata Rovinski prema vladi svoje zemlje, djelimično i prema okrivljavanju Aleksandra Prvog zbog nedosljednosti njegove politike prema Crnoj Gori. Kao odgovor na to, Medaković je izjavio da takvi pisci (imao je u vidu Rovinskog) svojim okrivljavanjem izazivaju kod južnih Slovena podozrenje prema Rusima i samim tim "duvaju u jedra mletačkoj kamarili". Monarhist po svojim gledanjima, on je Rovinskog ubrojio u one stvaraoce koji "pod vidom slovenske ideje traže prevrat u zemlji".
Na Medakovićevu kritiku Rovinski je odgovorio iscrpnim člankom, u kojemu je ponovio da se odnosi među dvijema državama zasnivaju, prije svega, na političkim interesima. U isto vrijeme on smatra opravdanim to što mnoga pitanja iz istorije razvoja odnosa između Rusije i Crne Gore, u tom okviru i shvatanje "obostranih interesa" do sada nijesu razjašnjena. U zaključku ruski naučnik sa ponosom izjavljuje: "Ja sam čitavog svog života radio za oslobođenje slovenstva od tuđinske vlasti i za zbližavanje Crne Gore sa Rusijom. To svjedoči čitav dio slovenstva kojemu sam ja posvećen već više desetina godina i sticao sam simpatije, a ne antipatije Rusije".

O Lipovčevoj knjizi

Rovinski je, takođe, objavio recenziju na knjigu Jovana Popovića - Lipovca "Rusija i Crna Gora od vremena imperatora Petra Prvog", koja je objavljena 1883. godine u Sankt - Peterburgu. Značajan dio u njoj je posvećen opisivanju načina života Crnogoraca. Dio tog materijala je bio poznat ruskim čitaocima iz njegovog članka "Crnogorska žena", koji je objavljen u "Vjesniku Evrope".
Nama poznati Popović - Lipovac (sjećamo ga se u vezi sa Bosansko-hercegovačkim ustankom 1882. godine), bio je ne samo hrabri ratnik, nego i pjesnik. Njegove lirske i patriotske pjesme uživale su veliku popularnost u Crnoj Gori. On se, takođe, bavio prevođenjem ruske poezije. Preveo je Ljermontovljevu pjesmu "Tamara".
U svojoj recenziji Rovinski je ocijenio da knjiga zaslužuje pažnju čitalaca zahvaljujući zanimljivom materijalu koji je u njoj sadržan, ali je, istovremeno, i zamjerio autoru zbog toga što je idealizovao crnogorsku stvarnost. Prema njegovom opravdanom kriterijumu, to je narušavalo glavnu vrijednost ovakvog i sličnih radova - istinitost. "Težnja da bude zanimljiv - ukazuje dalje Rovinski - navela je autora da u svojoj knjizi govori samo o istaknutim događajima i dosta primijetno uljepšava svakodnevni život". On je izostavio mnoge momente iz života naroda, koji, kako opravdano ukazuje ruski naučnik, "nijesu manje zanimljivi nego junačke poeme, koje su odavno poznate čitavom čitalačkom svijetu i koje su u tom pogledu već donijele zasluženu slavu Crnogorcima".
Zadržavajući se na tačnom karakterisanju crnogorskog svještenstva u pomenutoj knjizi, Rovinski se nije saglasio sa autorovom ocjenom u pogledu uloge vladika u istoriji Crne Gore. Vinuli su se iz svoje sredine - kaže dalje on - takvi "istaknuti i zapaženi" vladari kao što su Danilo, Vasilije, Petar Prvi i Petar Drugi Petrović Njegoš. Kao dokaz za to Rovinski navodi da Crna Gora za očuvanje svoje nezavisnosti ne duguje zahvalnost samo svom herojskom i samopožrtvovanom narodu, nego i mudrosti i dalekovidosti svojih gospodara - vladika.
Budući da glavni sadržaj knjige čine dva etnografska dijela, a politička istorija zauzima samo njen peti dio, i ne donosi ništa novo i originalno, Rovinski predlaže autoru da promijeni njen naslov i da se knjiga zove "Crnogorac i Crnogorka". Popović-Lipovac je prihvatio savjet ruskog naučnika. Njegova knjiga je u Rusiji doživjela tri izdanja. Sljedeća izdanja su se pojavila pod naslovom "Crnogorci i crnogorske žene". Autor ih je posvetio "bratskom i iskrenom" savezu Rusije i Crne Gore.

Njegoš u centru pažnje

Veliko interesovanje za istoriju i kulturu Crne Gore ispoljio je istaknuti slavista, profesor Peterburškog univerziteta, kasnije (od 1923. godine), akademik Ruske akademije nauka P.A. Lavrov. Još dok je bio mladi naučnik, on se bavio pjesničkim stvaralaštvom velikog pjesnika i vladara Crne Gore Petra Drugog Petrovića Njegoša (1813 - 1851. godine), pobornika jedinstva slovenskih naroda u borbi za nacionalnu slobodu i stvaranje jedinstvene jugoslovenske države. Ruski naučnik je odabrao tu temu za magistarski rad. Ali kasnije, nakon što je stvorio solidne naučne radove iz oblasti staroslovenske pismenosti, Lavrov nije gubio interesovanje za Njegoševo stvaralaštvo, niti za stvaralaštvo drugih predstavnika jugoslovenskog nacionalnog preporoda. Tako je prvih godina dvadesetog vijeka objavio članke: „Simeon Milutinović Sarajlija i Petar Drugi Petrović Njegoš, vladika crnogorski”, „Knjaz Miloš o reformi srpskog pravopisa i vladika Petar Drugi o Dositeju Obradoviću”, „Nova literatura o Petru Drugi Petroviću Njegošu” i dr. Ali, vratimo se prvom naučnom radu Lavrova. Sredinom osamdesetih godina devetnaestog vijeka otputovao je u pjesnikovu domovinu radi proučavanja njegovog književnog stvaralaštva. Znameniti mitropolit, Petar Drugi Petrović Njegoš, (vladao je Crnom Gorom od 1930. do 1851. godine), mnogo je učinio na jačanju državnog poretka u zemlji i razvoju prosvjete i kulture. To je bio široko obrazovan čovjek, veliki poznavalac evropske umjetnosti, poštovalac Puškina i Žukovskog, prevodilac „Besjede o Igorovom pohodu”, i drugih djela. U svom reformatorskom i kulturnom djelovanju Njegoš se oslanjao na novčanu pomoć Rusije, sa kojom su se, u periodu njegove vladavine, prijateljske veze Crne Gore dalje razvijale.

Iscrpna analiza

U arhivama Dubrovnika i Cetinja, Lavrov je uspio da otkrije mnogo novih materijala iz istorije Crne Gore i njenih političkih odnosa sa Rusijom. Zbog toga je odlučio da proširi okvire svog istraživanja, ne ograničavajući se samo na literarno stvaralaštvo pjesnika. Na bazi njegovog magistarskog rada kasnije je nastala monografija „Petar Drugi Petrović Njegoš - vladika crnogorski i njegovo književno stvaralaštvo” (Moskva 1887. godine).
Najveću vrijednost pomenutog rada predstavlja drugi dio knjige, što su ranije ocijenili Pipin i Rovinski. U tom pogledu oni su došli do istovjetnog zaključka: Lavrov je tako iscrpno propratio evoluciju Njegoševog patriotskog stvaralaštva, kako do tada niko to nije uradio ni u srpskoj ni u ruskoj književnosti. Saglašavajući se sa takvom ocjenom, sovjetski filolog J. D. Beljajeva na sljedeći način ocjenjuje zasluge ruskog naučnika u izučavanju stvaralaštva pomenutog pjesnika: „Lavrov je znao da prikaže originalnost Njegoševe poezije, u kojoj je istina o narodnom životu neraskidivo povezana sa opšteljudskim sadržajem, umio je da otkrije bogatstvo njegovih umjetničkih metoda. „Gorski vijenac” i druga djela doprinijeli su stvaranju kod ruskih čitalaca jasnih prdstava o tom istaknutom poborniku nacionalnog preporoda jugoslovenskih naroda, velikom prosvjetitelju, sjajnom predstavniku estetike realizma, izuzetno jakoj ličnosti koja služi društvu i narodu.
Poslije pojave Lavrovljeve knjige Rovinski je, odajući priznanje autoru za proučavanje Njegoševog stvaralaštva, ispoljio nezadovoljstvo karakterisanjem njegove državničke djelatnosti i prikazivanjem njegove ličnosti kao čovjeka i filozofa. On je pridavao veliki značaj periodu vladavine mitropolita Petra Drugog Petrovića Njegoša, čija je reformatorska djelatnost pripremila Crnu Goru za prelazak od teokratskog načina vladavine u svjetovnu državu. Iako je Lavrov u knjizi koristio dosta dokumenata, ipak je on suviše pažnje posvetio raznim crnogorskim ličnostima na uštrb karakterisanja samog vladara. Zbog toga se Rovinski prihvatio pera da bi stvorio što potpuniju predstavu o višestranoj djelatnosti mitropolita. U predgovoru pomenute knjige Rovinski piše: Vladavina Petra Drugog Petrovića Njegoša predstavlja „jedan od najinteresantijih perioda u istoriji ne smao Crne Gore, nego i čitavog srpstva”. Za razliku od Lavrova, Rovinski je uspio da svestranije i jasnije osvijetli Njegoševu ličnost. Kako primjećuje J.D. Beljajeva, vršeći uporednu analizu istraživanja dva ruska naučnika, pjesnik Petar Drugi Petrović Njegoš, po shvatanju Rovinskog, bio je nedvojiv od mitropolita Petra Drugog istaknutog nosioca epohe jugoslovenskog nacionalnog preporoda.

Visoke ocjene savremenika

Pored stvaranja pomenute monografije, Rovinski je puno pažnje posvetio analizi Njegoševe drame „Lažni car Šćepan Mali” u poglavlju „Crnogorska književnost”, koje je pripremao za svoje obimno djelo o toj zemlji. Taj crnogorski vladar (1767. do 1773. godine) mnogo je učinio za jačanje državnog projekta, izdajući sebe za ruskog cara Petra Trećeg. Rovinski je u pomenuto poglavlje uključio i glavu o književnoj djelatnosti crnogorskog pisca Nikole Petrovića.
Saglašavajući se sa ocjenom Pipina i Lavrova o nacionalnom karakteru Njegoševe poema „Gorski vijenac”, Rovinski u svojim zaključcima ide dalje, ukazujući da je nacionalnost u toj poemi dovedena do „vrhunske umjetnosti”. Posebnu vrijednost predstavlja njegova misao o spoju u pjesnikovom stvaralaštvu duboko nacionalnog i opšteljudskog sadržaja.
Knjiga Rovinskog o Petru Drugom Petroviću Njegošu dobila je visoku ocjenu savremenika. U jednoj od recenzija njegove knjige se ukazuje da je Petar Drugi Petrović Njegoš predstavljen tako jasno „sa izuzetno radoznalim životnim osvjetljavanjem”. Ko pročita pomenutu knjigu - kaže se dalje u recenziji - uvjeriće se da je vladika u pravom smislu bio Prometej.
Radovi ruskog naučnika-demokrate nijesu izgubili svoj značaj ni do današnjih dana. Poznati jugoslovenski istoričar i književni analitičar Niko S. Martinović, koji je značajan dio svog života posvetio proučavanju stvaralaštva Rovinskog, u predgovoru prevoda njegovih radova, koji su se počinjali štampati na Cetinju pod naslovom „Djela o životu Slovena” on piše: „Rovinski, kao istoričar Crne Gore, razlikuje se od svojih savremenika i prethodnika u prilazu proučavanju problema, u metodu istraživanja, brižljivosti korišćenja, kako istorijskih izvora, tako i literature i, što je posebno važno, po sveobuhvatnosti proučavanja.Njegova bliskost ruskom tajnom društvu „Zemlja i sloboda” šezdesetih godina prošlog vijeka i prisni odnosi sa Černiševskim, odrazili su se na čitavu njegovu naučnu djelatnost. On kao demokrata-revolucionar, iako ne marksist, osjetio je pokretačke snage društva kroz sukobe protivurječnosti. Umio je da odvoji ono što društvo pokreće naprijed od reakcionarnih snaga koje točak istorije vuku nazad”.
Drugi događaj koji je izazvao veliko interesovanje ruske naučne javnosti je objavljivanje „Imovinskog zakonika Crnogorske kneževine” 1888. godine. Mora se konstatovati da je pojava u Crnoj Gori novog kodeksa bila dočekana sa interesovanjem i u zapadnim zemljama, zahvaljujući tome što su u njemu našli odraza specifičnosti njenog socijalno-ekonomskog poretka, koji je sačuvao ogromno patrijarhalno nasljeđe. Visoku ocjenu Zakoniku dali su Akademija nauka Francuske i Udruženje pravnika Njemačke.
Za crnogorske zakonodavne spomenike u Rusiji su se zainteresovali ne samo slovenofili, nego i drugi naučnici, koji se nijesu saglašavali sa gledanjima slovenofila. U ruskoj periodičnoj štampi je bilo objavljeno više recenzija sa iscrpnim analizama Zakonika. Slvoenofilski organ „slovenske vijesti” okarakterisoa je taj kodeks kao veliki događaj u pravnim krugovima Evrope, a posebno u životu Slovena. U svim recenzijama je bio naglašen veliki trud koji su kodifikatori uložili za relativno kratko vrijeme.

Odjek Bogišićevog Zakonika

Uspješnom izvršenju postavljenog zadatka mnogo je doprinijela tako solidna profesionalna priprema naučnika. Odbranivši dvije disertacije (iz filozofije i prava) V. Bogišić je ubrzo postao poznat po svojim naučnim radovima iz oblasti južnoslovenskog običajnog prava i etnografije. On je 1869. godine došao u Rusiju, gdje je imenovan za šefa katedre za istoriju prava na Novoruskom univerzitetu u Odesi. Dok je, od 1872. godine, radio na sastavljanju crnogorskog kodeksa, Bogišić je ubrajan u redovne univerzitetske profesore, sve do odlaska u penziju 1889. godine. Zatim se vratio u Crnu Goru, gdje je bio imenovan za ministra pravde (1893 do 1899. godine).
Bogišić je podrobno izučavao zakonodavnu djelatnost mnogih evropskih država. Radio je u bibliotekama i arhivima Beča, Venecije i Pariza. U Crnoj Gori Bogišić je pažljivo proučavao društveno*pravne norme kneževine. Uzimajući u obzir tijesne veze Crne Gore sa Srbijom, on se upoznao sa tamošnjim zakonima, sudskim dokumentima i slično.
Bogišić je bio sljedbenik konzervativne istorijske škole prava, slovenofil po svojim pogledima. U isto vrijeme na njega je snažan uticaj izvršila djelatnost predstavnika srpskog nacionalnog preporoda Vuka Karadzića i Đure Daničića.
Prilikom izučavanja prava južnih Slovena, Bogišić je stvorio sopstvene metode istraživanja. Kao veliki poznavalac te oblasti, on je stvorio fundamentalni rad koji se odlikuje visokim naučnim nivoom. Slaba strana njegovog djelovanja je odsustvo bilo kakvog pokušaja ostvarenja reforme običajnog prava radi stvaranja uslova za razvoj buržoaskih odnosa. Tako je rad na stvaranju kodeksa Crne Gore bio težak i obiman. Trajao je čitavih petnaest godina. Nakon izlaska, 1888. godine, rad je doživio još četiri izdanja. U Rusiji je izdat u prevodu na ruski jezik 1901. godine.
Potpuno je shvatljivo veliko interesovanje za njega ruske naučne javnosti, jer su ruski naučnici odavno mnogo pažnje posvećivali proučavanju načina života Slovena. Iscrpnu analizu Crnogorskog zakonika prvi je dao profesor Varšavskog univerziteta F. Zigelj, veliki poznavalac istorije srpskog prava. On je ranije objavio Zakonik Stefana Dušana (1872. godine). Kao i prilikom istraživanja srednjevjekovnih spomenika Srbije, Zigelj je pristupio analizi crnogorskog kodeksa sa slovenofilskih pozicija. Zapazivši preovladavanje u Crnoj Gori patrijarhalnih odnosa „izvanredno snažan duh jedinstva”, on je usredsredio pažnju na analizu zadruge, bratstva i plemena. Značajna zasluga kodifikatora, po mišljenju Zigelja, bila je težnja da kodeks „po mogućnosti bude shvatljiv narodnim masama”. Zbog toga je izlaganje zakonodavnih normi on rasporedio tako da čitaoca vodi od lakše shvatljivih ka složenijim pojmovima. „Osim toga * konstatuje naučnik * Bogišić je težio da koristi narodne izraze, kako bi sadržaj kodeksa bio što jasniji širokim narodnim masama”.

Nepoznati dani mira

Visoku ocjenu Bogišićevom zakonodavnom radu, takođe, su dali buržoaski pravnici R. M. Gube, V. D. Spasovič i drugi. Tako, na primjer, Gube je pisao da „novi crnogorski zbornik zakona”, po prefinjenosti u njemu ugrađenih težnji i pažljivosti obrade, ne samo što je zauzeo počasno mjesto među savremenim zakonodavnim radovima, nego ih često i prevazilazi svojim kvalitetom”.
Veliki poznavalac poljskog prava, profesor Varšavskog i Peterburškog univerziteta Romualjd Gube, govoreći o velikom značaju za Crnu Goru donošenja Zakonika, naglasio je da je, utvrđivanjem međunarodnim ugovorom nezavisnosti Crne Gore, nastupio odlučujući prelom u njenom istorijskom razvoju. „Od tada * nastavlja on * u Crnoj Gori su nastupili za nju do tada nepoznati dani mira”. I, ako je ranije Crna Gora bila primorana da se bori za svoje postojanje, sada je mogla da zacrta „nove, blagotvornije zadatke”.
U vezi s tim, opredjeljujući značaj novog kodeksa u društvenom životu Crne Gore, R. M. Gube je ukazivao da Zakonik treba da pomogne crnogorskom narodu da stupi na čvršći, mirni put, da ga približi društvima i omogući mu da ih prevaziđe u svom razvoju. I poljski pravnik je odao priznanje kodifikatoru za to što je on u svojim novinama umio naći potrebnu mjeru, i što je ostao u granicam apraktičnog ostvarenja. Ali, opravdano visoko ocjenjujući naučni nivo spomenika, on se ne zadržava na njihovim socijalnim karakteristikama.
V.D. Spasovič, poznati pravnik i književnik, poznavalac savremenih kodeksa i autor niza radova iz istorije književnosti slovenskih naroda, još 1882. godine proputovao je Jadranskim primorjem i posjetio Crnu Goru. U svojim putnim zabilješkama on je nekoliko stranica posvetio opisivanju te nevelike zemlje, odajući priznanje herojskoj prošlosti crnogoroskog naroda. On Crnogorce naziva „hrabrim vitezovima”, govoreći da oni „nijesu saginjali svoje glave” u vrijeme kad su svi njima srodni narodi u okruženju bili pod turskim jarmom.

Kao kod Homera

Poslije boravka u Crnoj Gori, kod Spasoviča su se formirale predstave o njoj. U njegovim predstavama to je bila patrijarhalna zemlja bez slojeva i bez pisanih zakona (u čemu je pogriješio N.H.). Zbog toga je on sa velikim interesovanjem dočekao izdavanje zakonodavnog kodeksa u Crnoj Gori. Prema njegovom reagovanju „Imovinski zakonik”, kao i sama Crna Gora, zadivljuju svojom poetičnošću i ljepotom forme. Spasovič dalje tvrdi: „On je ispunjen homerovskim duhom, neki njegovi članovi kao da su prepisani iz Ilijade ili Odiseje. Jednostavnost sadržaja sjedinjava se u njima sa prefinjenim izrazima u prvobitne karaktere, sa tendencijama spoljašnje visoke kulture”.
Spasovič nije prihvatao gledanja slovenofila, zbog čega patrijarhalni odnosi, koji su još bili sačuvani u Crnoj Gori, kod njega nijesu izazvali posebno intersovanje. Ali on je, isto kao slovenofili, pristupio karakterisanju poretka u crnogorskim opštinama sa idealističkih pozicija. Slično Zigelju, on je dao formalno - pravnu analizu Zakonika. Pri tom proslavljeni pravnik mnogim pojavama nije analizir ao socijalni sadržaj.
Takav karakter ima i recenzija Jovana Vaclika (rodom iz Češke), koji je ranije objavio čitav niz članaka o istoriji rusko - crnogorskih odnosa. Autor je neko vrijeme u Crnoj Gori obavljao dužnost knjaževog sekretara i dobro je poznavao lokalne uslove. U svojoj recenziji Vaclik je konstatovao da je visoka ocjena, koju je ruska periodična štampa dala „Imovinskom zakoniku” Crne Gore, doprinijela jačanju interesovanja evropske naučne javnosti za taj spomenik.
Među obajvljenim recenzijama o Zakoniku posebno je interesantno istupanje u štampi Rovinskog, koji nije bio sklon idealizovanju crnogorskog društva, u kojemu je uočavao socijalne razlike. Nesumnjivo, simpatije Rovinskog su bile na strani radnog naroda. Tako, govoreći o praktičnoj primjeni Zakonika, i pojedinih njegovih članova o „najamnom radu” naučnik - demokrata pokreće pitanje neophodnosti preciznijeg regulisanja odnosa između poslodavaca i najamnih radnika, kako bi se onemogućile zloupotrebe. U vezi s tim, on piše da je prije svega potrebno „uzeti pod zaštitu slabijega”.

I u volji i nevolji

Česti napisi u ruskoj štampi o crnogorskim problemima svjedoče o nesmanjenom interesovanju obrazovane ruske publike za Crnu Goru. Ali i radni narod je bio dobro informisan o Crnogorcima, koji su odavno uživali veliku popularnost u Rusiji, zahvaljujući njihovom odlučnom suprostavljanju turskoj agresiji. Još su bila svježa sjećanja na nedavne dane zajedničke borbe protiv Osmanlijske imperije.
Zbog toga, kad se saznalo da je u Crnoj Gori više od polovine roda propalo od suše, rusko stanovništvo se sa saosjećanjem odnijelo prema nevolji koja je zadesila crnogorski narod. U vezi s tim u štampi je bilo zabilježeno da rusko društvo pažljivo prati sve što se dešava u slovenskim zemljama i odnosi se prema njima sa velikim saosjećanjem, posebno prema državama kakva je Crna Gora „vječiti saveznik Rusije” u svim ratovima protiv Osmanlijske imperije.
U jesen 1887. godine, u svojoj prepisci pod naslovom „Pisma iz Crne Gore” Rovinski je pisao: „Iskreno saosjećanje s kakvim su se prema postojećoj nevolji odnijeli u srpskim zemljama i u Rusiji, dirnulo je i umirilo svakoga”.
Suša, koja je uzastopno u toku tri godine pogađala Crnu Goru, za posljedicu je imala glad, a sa njom bolesti i druge nevolje, kakve Crnogorci odavno nijesu pamtili. Na opštem skupu Sankt - Peterburškog slovenskog dobrotvornog društva, održanom 14. aprila 1888. godine, knez P. A. Vasiljčikov, koji je i ranije bio poznat po aktivnom učešću u ukazivanju pomoći Crnoj Gori, obavijestio je prisutne da je savjet društva odlučio da u Crnu Goru pošalje tri hiljade rubalja, što je bilo jednoglasno prihvaćeno.

Gladne godine

Kao i u periodu Istočne krize, 1875 - 1878. godine, na čelo narodnog pokreta za ukazivanje pomoći Crnogorcima stalo je Slovensko dobrotvorno društvo. Pa ipak, kao i ranije, veliki dio novčanih priloga davao je radni narod. Prikupljanje novčane pomoći teklo je gotovo u svim gubernijama Ruske imperije.
Od 1. marta 1888. do 1. januara 1889. godine Sankt - Peterburško slovensko dobrotvorno društvo uputilo je 4.760 rubalja i 30 kopejki. U novembru 1889. godine sinod je organizovao opšte prikupljanje pomoći po svim crkvama u imperiji u, toku prva dva dana, (nedjelje ili praznici) poslije dobijanja naredbe. Pri tom je sveštenstvo bilo obavezno da vjernicima objašnjava namjenu prikupljene pomoći. U isto vrijeme, sugerirano je da se, u granicama mogućnosti, od crkvenih sredstava izdvajaju prilozi za pomoć Crnogorcima.
Kao rezultat tih aktivnosti, do 25. februara 1890. godine, bilo je prikupljeno dvjesta hiljada rubalja.
Za sakupljena sredstva kupovano je žito. U Crnoj Gori najteža situacija je bila u Bjelopavlićima, gdje se bilo sakupilo stanovništvo iz postradalih krajeva, oko osam i po hiljada ljudi. Da bi im obezbijedila sredstva za opstanak, vlada je započela radove na izgradnji puteva.
Porodicama (oko hiljadu osoba) koje su se nalazile u posebno teškom položaju dostavljana je hrana, „tain”. Radi pružanja zdravstvene zaštite bile su otvorene bolnice u Orjoj Luci (u blizini Danilovgrada) i u Podgorici. U Crnoj Gori su očekivali povratak Novice Kovačevića, koji je bio završio Vojno-medicinsku akademiju u Sankt-Peterburgu.
Svi Crnogorci su bili dirnuti pokazanom pomoći Rusije. Novine „Glas Crnogorca” redovno su obavještavale javnost o pristizanju novčane pomoći iz Rusije. Početkom 1890. godine bilo je dobijeno 476.814 franka i 80 santima, koje je uputio sinod, i 950 franaka sakupljenih u crkvama pri ruskim ambasadama u Konstantinopolju i Berlinu.
U vezi sa ukazanom pomoći, predsjednik Cetinjskog komiteta mitropolit Mitrofan je izjavio: „I ovoga puta ukazana iskrena i velikodušna pomoć Rusije u danima teških nevolja braće Crnogoraca novi je i dragocjeni dokaz čvrstine i neraskidivosti veza prijateljstva i srodstva sa moćnom Rusijom”.
Kraj devetnaestog vijeka predstavlja period daljeg razvoja društvenih i kulturnih veza između Rusije i Crne Gore, u koju putuju naučnici, književnici i slično. Po povratku u domovinu oni prenose svoje utiske o putovanju u tu zemlju i o boravku u njoj.
Crnogorska delegacija, na čelu sa mitropolitom Mitrofanom, učestvovala je 1889. godine na svečanosti koja je organizovana u Kijevu povodom obilježavanja devet stotina godina od krštenja Rusije. Kao odgovor na molbu mitropolita za pomoć radi podizanja hrama u Nikšiću, sinod je u Crnu Goru uputio tri hiljade rubalja i naredio svim crkvama u imperiji da organizuju prikupljanje pomoći za pomenutu namjenu.


Jedan značajan jubilej

Crna Gora se 1893. godine našla u centru pažnje evropske javnosti zahvaljujući značajnom događaju kakav je bio obilježavanje četiri stotine godina od vremena štampanja prve slovenske knjige na Balkanu (Oktoiha), koja je štampana 1493. godine, u štampariji na Obodu (blizu Cetinja). Obilježavanje jubileja početka štampanja knjiga kod Slovena bilo je naznačeno za 14. jul 1843. godine. U vezi s tim u ruskoj štampi pojavili su Osmanlijske imperije.
U jednom od njih govorilo se kako je u periodu turske moći maloj Crnoj Gori bilo teško da se bori protiv brojnih neprijateljskih vojski koje su na nju nasrtale, ali zahvaljujući svom patriotizmu, koristeći planinske uslove, ona se „hrabro branila i na kraju krajeva odbranila svoju nezavisnost”.
Na svečanost u Crnu Goru doputovale su delegacije iz slovenskih zemalja (Srbije, Češke, Bosne, Hercegovine i drugih) i Zapadne Evrope (Engleska i Francuska). Rusku naučnu javnost predstavljali su profesor N. I. Lamanski, sa Sankt-Peterburškog univerziteta, profesor A. I. Aleksandrov, u ime Kazanskog univerziteta, Kazanske duhovne akademije i Kazanskog društva arheologa, istoričara i etnografa, profesori P. A. Kulakovski, A. I. Smirnov i drugi sa Varšavskog univerziteta.
Kazan je sa delegacijom uputio poklon Cetinjskoj biblioteci, veliki broj naučnih radova i univerzitetskih izdanja.

Tradicija koja traje



Iz Rusije su stigli pozdravi i adrese naučnih institucija Sankt-Peterburga, Moskve, Kijeva, Harkova i drugih gradova. U jednoj od zdravica je rečeno: Obodska štamparija je otvorena šezdeset godina prije otvaranja sličnih štamparija u Moskvi. „Hvala i čast narodu koji je, u takvim uslovima života, smogao snage da podrži svoje vladare u njihovim pravoslavno-prosvjetiteljskim preduzećima”.
Svečanost je prošla kao veliki praznik slovenske i, u tom okviru, crnogorske kulture. Po povratku u domovinu A. I. Aleksandrov i A. Parevski upoznali su čitaoce sa svojim utiscima.
Na granici devetnaestog i dvadesetog vijeka značajan uticaj na upoznavanje ruske javnosti sa istorijom i kulturom Crne Gore izvršili su radovi A. I. Aleksandrova, profesora Kazanskog univerziteta.
On se bavio proučavanjem slovenske filologije. U periodu od 1893 do 1896. godine, dok je radio u arhivama i bibliotekama Crne Gore, Dalmacije, Bosne i Srbije, obratio je pažnju na nedovoljno izučavanje istorije Crne Gore i površnost čitavog niza opisnih radova, koji su, uz to, bili razbacani po raznim listovima i časopisima. Kao rezultat njegove istraživačke djelatnosti pojavilo se publikovanje dokumenata o istoriji Crne Gore sedamnaestog i osamnaestog vijeka.
Prilikom izučavanja crnogorske književnosti, Aleksandrov je koristio rad Rovinskog o Crnoj Gori, koji je on nazvao „prvi iscrpni rad o istoriji Crne Gore”. Pa ipak, za razliku od Rovinskog, karakterišući razvoj tradicionalnih veza između Rusije i Crne Gore, on je prioritetni značaj davao jedinstvu „vjere i nacije”, tvrdeći da ruski vladari upravo zbog toga subvencioniraju crnogorske vladike, a ostvarivanje političkih ciljeva je „direktna posljedica takvog vođenja poslova”.

Crnogorci u Rusiji

Kao nastavljanje dobrih tradicija, došlo je do publikovanja više radova crnogorskih učenika i studenata koji su se školovali u Rusiji. U Kijevu je 1897. godine bila štampana knjiga Lazara Popovića „Crnogorski vladika Petar Prvi, posvećena opisivanju života i rada tog istaknutog državnog vladara Crne Gore. U toj knjizi posebno interesovanje izaziva opisivanje ratnog prijateljstva Crnogoraca i Bokelja sa mornarima eskadre vice-admirala Senjavina.
Lazar Popović ukazuje da su svi pokušaji Francuske da pridobije mitropolita za sebe, ostajali bez rezultata. Na osnovu toga, on dolazi do zaključka da je Petar Prvi sproveo politiku u skladu sa interesima Rusije, kojoj je bio bezgranično odan. Autor nema dilema o tome u čemu su uzroci proruske orijentacije politike Crne Gore.
U skladu sa rusofilskim gledanjima su bili napisani i drugi radovi crnogorskih autora. Za vrijeme školovanja na Kazanskom univerzitetu, Jovan Roganović je izdao knjigu „Crnogorski teokratizam 1496-1861. godine” (Kazanj 1899. godine). Stefan Jovanović, koji je završio školovanje u Rusiji, preveo je na srpskohrvatski jezik odlomak pod naslovom „Rustem i Zorab” iz djela velikog persijskog pjesnika Firdousa „Šajhname”. Prevod je urađen sa ruskog teksta, koji pripada peru Žukovskog, prvog prevodioca koji je ruske čitaoce upoznao sa stvaralaštvom Firdousa.
Razmatrani materijali svjedoče o velikom interesovanju ispoljenom u Rusiji za Crnu Goru. U razvoju rusko-crnogorskih veza veliku ulogu nastavili su da igraju liberalni i konzervativni krugovi ruskog društva. U istorijskoj nauci, kao i ranije, glavno mjesto obrade crnogorske problematike pripada naučniku-demokrati P.A. Rovinskom.

Ekonomska pomoć

Osamdesetih godina devetnaestog vijeka nije se smanjivao politički uticaj apsolutističke Rusije na Balkanu. Poslije promjena orijentacije Srbije prema Austro-Ugarskoj (1881. godine), došlo je do raskida diplomatskih odnosa između Srbije i Bugarske, koji su trajali oko deset godina. To je doprinijelo daljem povećanju značaja Crne Gore u balkanskoj politici Rusije. Ruska vlada počela joj je poklanjati značajnu pažnju.
To je dovelo do povećanja godišnjih državnih subvencija Crnoj Gori i uplaćivanja novčanih iznosa kneževskoj porodici. Knjaz Nikola je, sa svoje strane, nastavio da se čvrsto orijentiše i oslanja na Rusiju. Pored čvrstih političkih veza, uspostavljene su i dinastičke veze između carskog i kneževskog dvora. Knjaževe kćerke Anastasija i Milica bile su udate za ruskim velikim kneževima Nikolajevićima-Petrom i Nikolom.
Krajem osamdesetih godina Rusija postepeno počinje da uspostavlja izgubljene pozicije na Balkanu. Prvi korak u tom pravcu u Srbiji je napravljen poslije odustajanja od prijestola kralja Milana (1889. godine), a 1894. godine ona je odustala od produžetka tajne konvencije sa Austro-Ugarskom. Potom Rusija uspostavlja političke odnose sa Bugarskom (1896. godine).
Pa ipak je Austro-Ugarska još uvijek čuvala ekonomske pozicije u Crnoj Gori. Dualistička monarhija zauzimala je dominantan položaj u unutrašnjoj i spoljnoj trgovini kneževine Crne Gore. Drugo sredstvo njene ekspanzije bili su zajmovi, čijim posredstvom je austrijski kapital zahvatao značajan dio nacionalnog dohotka zemlje.
Da ne bi dozvolila slabljenje ruskih pozicija u Crnoj Gori, vlada Aleksandra trećeg dva puta upućivala novčane pozajmice radi likvidacije zaduženosti kod austrijskih banaka. Potom su te dugove otplaćivale državne finansijske institucije. Na taj način je carizam išao na značajne rashode da bi ostao u vrhu konkurentske borbe.
Treba imati u vidu da je materijalna podrška Rusije imala pozitivni značaj u dijelu jačanja nezavisnosti crnogorske države, jer je doprinosila njenom odupiranju ekonomskoj i političkoj ekspanziji Austro-Ugarske. Zahvaljujući podršci Rusije, Austro-Ugarska nije mogla ojačati svoje političke pozicije u Crnoj Gori.
Agresivne tendencije Austro-Ugarske monarhije na Balkanu stvarale su pogodno tlo za razvoj političkih odnosa između Crne Gore i Osmanlijske imperije, što je Rusija podržavala.
Pa ipak, to nije pratilo uspostavljanje ekonomske saradnje u organizovanju radova na regulaciji toka rijeke Bojane i melioraciji okolnih terena, za što su Crnogorci osjećali potrebu. To je trebalo da doprinese ekonomskom progresu države, razvoju poljoprivrede, širenju i jačanju trgovine i konsolidaciji pomorskog saobraćaja.
U uslovima kada je među zvaničnim krugovima Srbije i Crne Gore nastupio period zahlađenja, koje je povremeno prelazilo i u neprijateljstvo, Rusija je imala uzdržavajuću poziciju, pomažući da se razriješe konflikti do kojih je došlo među njima. Prestavši da u Srbiji pomaže antivladino djelovanje, vlada Aleksandra trećeg se, takođe negativno odnosila prema sličnim pojavama u Crnoj Gori.
Nakon dolaska na vlast u Beogradu radikalne partije, ruska vlada je počela podržavati i pomagati proces normalizacije srpsko-crnogorskih političkih odnosa. U isto vrijeme ruska diplomatija je težila da ne dozvoli zaoštravanje srpsko-bugarskih odnosa. Rusija se zauzimala za jačanje političkih odnosa među balkanskim državama.


Kraj

--------------------------------------------------------------------------------

Dr Irina S. DOSTJAN:
CRNA GORA I CRNOGORCI U RUSKOJ PUBLICISTICI I SLUŽBENIM MATERIJALIMA PRVE ČETVRTINE XIX VIJEKA



Krajem 18. i početkom 19. vijeka spoljna politika Rusije osjetno je aktivirana. Uz ostalo, veliki značaj za Rusiju dobijaju Crna Gora i Boka Kotorska, naročito što je Crna Gora imala važan geostrateški položaj i - što je bilo najvažnije – bila je nezavisna od Otomanske imperije. Članak ruske istoričarke prenosimo iz “Istorijskih zapisa” broj 3-4 za 1988. godinu

''Stanovnici oblasti Montenegro, ili Crnogorci''

Krajem XVIII i početkom XIX vijeka u Rusiji se postepeno širio krug čitalaca. U vezi sa burnim međunarodnim događajima jačalo je interesovanje prema inostranim zemljama i narodima. Ratovi sa Osmanskom imperijom (i za učešće u njima je, obično, carska Vlada težila da privuče na svoju stranu sultanove podanike) podsticali su interes čitalačke publike prema balkanskim narodima. Izvještaji ruskih diplomatskih predstavnika, molbe balkanskih predvodnika i drugi materijali donešeni su i skupljani u ruskom Ministarstvu inostranih poslova.

ARENA RUSKO-FRANCUSKE BORBE

Poslije početka Napoleonovih ratova, spoljna politika Rusije se osjetno aktivirala. Prvih godina XIX vijeka istočno Sredozemlje i Balkan su postali arena rusko-francuske borbe. Jonska ostrva (gdje je 1800. godine osnovana Republika Sedam Ujedinjenih ostrva) nalazila su se pod ruskim protektoratom, a pod vrhovnom vlašću Porte, pretvorena su u osnovnu vojno-strategijsku bazu Rusije u tom regionu.
Na istočnoj obali Jadranskog mora veliki značaj za Rusiju dobile su Boka Kotorska i Crna Gora, naročito zato što je Crna Gora imala pogodan geografski položaj i, što je najvažnije, bila je faktički nezavisna od Otomanske imperije.
Kotor i Crna Gora mogli su poslužiti kao podobna baza Rusije u slučaju da Francuska počne vojna djejstva u zapadnom dijelu Balkanskog poluostrva. U periodu od 1803-2805. godine očekivalo se da će Napoleon produžiti ekspanziju upravo u tom pravcu.
Petrogradski dvor je težio da bilo kojim sredstvima dostigne preovlađujući politički uticaj u maloj kamenitoj crnogorskoj zemlji i da odbaci mogućnost učvršćenja francuskog uticaja na teritoriji Crne Gore. Zato, kada je 1803. godine u Petrograd stiglo obavještenje da mitropolit Petar I Petrović Njegoš uspostavlja vezu sa napoleonskom Francuskom, vlada Aleksandra I odlučila je da ga smijeni. Ali, poslije neuspjeha misije grofa M. K. Ivelića, koji je bio dobio taj zadatak i za dobijanja novih pozicija samoga Petra I u Petrogradu, u drugoj polovini 1804. godine, ruska Vlada je odlučila da ponovo uspostavi prijateljske i povjerljive odnose sa crnogorskim Mitropolitom.
Rusko-crnogorske veze ostale su osobito bliske za vrijeme boravka u Sredozemnom moru i Jadranskom moru ruske eksadre 1806-1807. godine. Ruski mornari, zajedno sa Crnogorcima, ratovali su protiv francuske vojske u Dalmaciji i zauzeli su Kotor.

ŠTITILI IME CRNOGORSKO I SLOBODU

Svi ti događaji izazivali su interes ruske javnosti prema balkanskim narodima, njihovoj istorijskoj prošlosti i savremenom položaju. Taj interes se izražavao, prirodno i prema malom crnogorskom narodu, kome je Rusija bila pokrovotitelj još od vremena Petra Velikog.
Međutim, ruski čitalac je prvih godina XIX vijeka mogao dobiti obavještenja o Crnoj Gori samo iz knjige mitropolita Vasilija Petrovića ''Istorija o Crnoj Gori'', štampanoj u Petrogradu 1754. godine. Ova istorija je imala, prije svega, političko-propagandni karakter. Njen autor je stavio sebi zadatak da privuče pažnju ruskih vladajućih krugova prema Crnoj Gori, pa je zato znatno preuveličavao prostor svoje zemlje, brojnost njenog stanovništva, što je najglavnije, dokazivao, da su Crnogorci – jedini balkanski narod koji se nije potčinio turskoj vlasti i da je sa oružjem u rukama dugo vremena štitio svoje ''ime i slobodu'', i da se taj narod nada u pomoć i zaštitu od Rusije.
Ruska periodika, a konkretno najpopularniji literarno-politički časopis ''Vjesnik Evrope'', prvi je povukao pažnju čitalaca prema Crnoj Gori u proljeće 1805. godine. Moguće je pretpostaviti da je to bilo vezano sa učvršćivanjem političkih odnosa sa Petrom I Petrovićem Njegošem.
U redakcijskom uvodniku za članak ''Stanovnici oblasti Montenegro, ili Crnogorci'' opovrgavala se tvrdnja inostranih novina kako je, tobože, ruska vojska upućena u tu zemlju, objašnjavalo se da je ''po uputstvu i posredništvom imperatora Pavla oblast Montenegro, koja je do tada plaćala danak Turcima, postala nezavisna i slobodna od uticaja Otomanske imperije'', da je Rusija ''preuzela na sebe obavezu osiguranja cjelovitosti i nenarušivosti njenih prava''. Izjave takvoga obrasca nesumnjivo su izražavale pozicije Vlade Aleksandra I u odnosu prema političkom statusu Crne Gore i prava Rusije na pokroviteljstvo nad njom.
No, kao što se iz sadržaja moglo vidjeti, ovaj časopis nije imao dovoljno saznanja, niti je mogao da napiše originalni članak o Crnoj Gori, pa je za to publikovao izvode iz ''najnovijeg opisa Carigrada'' nekog Murgarda, koji je saopštavao kako su Crnogorci dobili svoju ''slobodu''. Njegovi podaci o Crnoj Gori, njenom vladaru – mitropolitu bili su vrlo površni i netačni. Ali, na ruske čitaoce nesumnjivo je trebalo da proizvede jak utisak karakteristika koju je iznio autor o osobenostima crnogorskog naroda.

NAPAJAJU SE SLOBODOM

''Slično svim gorštacima” - pisao je Murgard – “oni strasno vole slobodu i tako su odani svojoj otadžbini da bi za njen spas rado žrtvovali svoj život i imovinu. Živjeći u zajednici i u odnosu na susjedne narode, u prvobitnoj prirodnoj prostoti, oni još ne znaju za novograđansko ustrojstvo Evrope. Prosvijećenost bi mogla ozariti takvu zemlju gdje ljudi smatraju velikom srećom zadovoljavanje sa malim i preziru sredstva iznenađenja za dobrobit stanovništva, gdje se, budući odvojeni od drugih društava i nezavisni od spoljne vlasti, napajaju slobodom i neprestano podsjećaju na karakter i običaje svojih predaka''.
Interesovanje ''Vjesnika Evrope'' za crnogorsku problematiku održavalo se dugo, o čemu svjedoče ozbiljniji članci koji su se pojavili dvije godine poslije, upravo 1807. godine, pod nazivom Statistički izvještaj o crnogorskoj oblasti. Taj članak je zasnovan na prozaičnom uvodu poeme ''Il monte nero'' Nikolaja Ivelio, izdatoj u Veneciji 1806. godine, koji je bio Splićanin, a takođe i na ''podacima, crpljenim iz drugih izvora'', tj. iz nekih moguće neobjavljenih izvora.
U članku se daju kratka obavještenja o geografskom položaju Crne Gore, njenom administrativnom uređenju i ekonomskom životu, pripovijeda o Petru I Petroviću Njegošu i njegovoj djelatnosti. Crnogorski mitropolit je predstavljen ruskim čitaocima kao ugledna ličnosti. Pričalo se da se on ''odlikuje strogom čestitošću, nadarenošću i urođenim smislom za politički rad'', da je on i zakonodavac, i vladar i vojskovođa i blistava svetinja.
Crnogorci mu se ''slijepo povinjuju zato što umije da njima vlada po svojoj volji''. Sa simpatijom prema Crnogorcima napisana je priča o njihovim nacionalnim osobinama. ''Osjećaj narodne gordosti'' pridaje im spoljašnost neke čvrstine u karakteru. Oni su razumljivi, mudri i čak lukavi. Naukom i umjetnošću uopšte se ne bave. Crnogorci posjeduju ''zanosnu maštu'', ali su vrlo sujevjerni. Dalje se govorilo da ''njihovo stihotvorstvo sadrži opis strašnih nebeskih pojava, grmljavinu vodopada, šum bura i dr.''
''Jednostavnost življenja i stroga čednost'' crnogorske žene čini zdravim i jakim, one ''nose u sebi sve znakove muške čvrstine''.
Sa ova dva članka u osnovi su iscrpljeni materijali o Crnoj Gori i Crnogorcima u ruskoj periodici s početka XIX vijeka.

''SPECIJALNI PREDSTAVNIK'' ALEKSANDRA I

Mnogo vjerodostojnije i podrobnije podatke o crnogorskom narodu moglo je dobiti rusko Ministarstvo inostranih poslova od svojih diplomatskih predstavnika u Konstantinopolju i na Balkanu. U 1804. godini za konzula u Kotoru bio je imenovan A. I. Mazurevski. U martu sljedeće godine u Crnoj Gori je boravio ''specijalni predstavnik'' Aleksandra I Stefan Andrejevič Sankovski. On se nalazio u Crnoj Gori dvije i po godine, i njegovi izvještaji predstavljaju važan izbor za izučavanje događaja ovog vremena u Crnoj Gori, Boki Kotorskoj i Hercegovini.
Posebno bi željeli da se zadržimo na nekoliko podataka Sankovskog, koje je on poslao u Petrograd istovremeno – 25. oktobra (5. novembra) 1805. godine – poslije sedam mjeseci boravka u toj zemlji. Oni predstavljaju jedinstven i postupan opis Crne Gore, njene ekonomije, niza unutrašnjih problema i posebno zadatka stvaranja državne organizacije u zemlji.
Ali, prije nego opišemo sadržaj ovih materijala, neophodno je reći nekoliko riječi o zadacima, koje je morao da obavlja ovaj diplomata, prvi put upućen u Crnu Goru, ne sa specijalnom misijom, nego kao stalni diplomatski predstavnik Rusije.
U 1804/5. godini Vlada Aleksandra Prvog pripremala je vojno-političke mjere kojima bi se mogla suprostaviti očekivanom upadu Napoleonove vojske na zapadne obale Balkanskog poluostrva, a u slučaju neophodnosti da se iskoriste u ratu sa Osmanskom imperijom, sa kojom je postojala opasnost da se naruše prijateljski odnosi.

Plan da Crna Gora bude jezgro “slovenske republike”

Upravo takve raznovrsne ciljeve pratio je plan političke perestrojke na Balkanu, čiji je autor bio Adam Čartorijski – praktično rukovodilac ruskog Ministarstva inostranih poslova od 1804. do 1806. godine. On se oslanjao na podršku nekih bliskih caru dostojanstvenika koji su zastupali gledišta za aktivnu borbu sa Francuskom u savezu sa Velikom Britanijom. U 1804. godini bile su preduzete neke praktične akcije ruske diplomatije sa ciljem da se ostvare ''balkanski planovi'' A. Čartorijskog.

RUSI FAVORIZUJU CRNU GORU

Za vrijeme pregovora u Londonu o stvaranju treće koalicije N. N. Novosiljcov je trebalo da pokrene pitanje o principima politike prema Turskoj i zaštiti njenog vlasništva od napada Francuske, a u slučaju povoljne situacije da objasni odnos engleskog kabineta prema ideji ''stvaranja jedne ili dvije republike – grčke i slovenske – pod pokroviteljstvom obje imperije (Rusije i Turska) slično republici Sedam ostrva''.
Pokrenuti ovo pitanje u toku pregovora N. N. Novosiljcov nije uspio, ali petrogradski dvor nije odustao od svojih namjera. Pojedini podaci svjedoče, da je za jezgro ''slovenske republike'', o kojoj se govorilo u Novosiljcovim instrukcijama, smatrana upravo - Crna Gora. Potvrdu takvih namjera nalazimo i u aktivnosti u Crnoj Gori careve ''povjerljive osobe'' S. A. Sankovskog. S druge strane, misija ovog diplomate bila je tijesno povezana sa označenom i ostvarenom u početku 1806. godine ekspedicijom ruske flote u Sredozemnom moru, pod komandom viceadmirala D. N. Senjavina.
Izvještaji S. A. Sankovskog od 24. oktobra (5. novembra) 1805. godine različiti po sadržaju predstavljaju posebne tematske cjeline opšteg opisa Crne Gore i susjednih zemalja. U prvom od njih – izvještaj br. 44 – daje se opis geografskog položaja zemlje, njeno administrativno uređenje, socijalno stanje, sistem rukovođenja. Sljedeći izvještaj je posvećen opisu ličnosti i djelatnosti mitropolita Petra I Petrovića Njegoša, zatim – istoriji crnogorsko-austrijskih odnosa u toku posljednjeg desetljeća XVIII i početka XIX vijeka.
U izvještajima br. 46 i 47 iznose se dokumenta koja svjedoče o vezama pokojnog guvernadura Jovana Radonjića i njegove porodice sa Austrijom i o težnji ovih posljednjih ''da izvedu anarhiju'' u Crnoj Gori.
Sankovski dalje prelazi na pitanje o stvaranju u Crnoj Gori državne organizacije. On je poslao u Petrograd dvije molbe koje su potpisali Petar I Petrović, guvernadur Vukola Radonjić, pet serdara i vojvoda Katunske, Crmničke, Riječke Lješanske nahije i Brda. Ovo je bio projekt za stvaranje u Crnoj Gori vlade i organa uprave, a takođe i predračuna rashoda, neophodnih za njihovo izdržavanje.
U izvještaju br. 49 Sankovski je objasnio suštinu molbi Crnogoraca o formiranju vlade i iznosio je svoje shvatanje o realnim mogućnostima pretvaranja Crne Gore u centar organizovanja oslobodilačkog i antinapoleonskog pokreta na Balkanu. U posljednjem izvještaju (br. 50) daje se kratak opis susjednih sa Crnom Gorom zemalja – Hercegovine, Zete, Brda.

“MNOGO VOLE LIČNU ČAST”

Svi ovi podaci o Crnoj Gori, koje je sakupio Sankovski, bili su strogo tajni i zbog toga šifrovani: kao što se vidi, izražavala se bojazan da oni pri slanju mogu dospjeti u ruke Francuza, ili Austrijanaca.
Ne iznoseći detaljno sadržaj datih izvještaja Sankovskog sa opisom Crne Gore i zadacima koji su stajali pred ovom zemljom, upućujemo zainteresovane čitaoce na to da u Rusiji postoje publikovani ovi dokumenti. Opisaćemo samo neke značajne osobenosti ovih materijala i njihov značaj kao istorijskog izvora.
Pada u oči da je ruski diplomata sa velikim simpatijama opisao Crnogorce, istakavši njihova visoka karakterna svojstva, hrabrost i neustrašljivost, vaspitavanih od djetinjstva. Neophodno je bilo, primijetio je on, da stanovnici Crne Gore ''budu vojnici koji bi mogli svojom vještinom i hrabrošću spriječiti neprijatelja da se naseli u ovim planinama i time ih porobi. Narod osjeća svoj položaj, koji mu omogućava da živi i umre nezavistan, voli svoju slobodu s plemenitom gordošću, voli veoma mnogo ličnu čast, obožava slavu i čvrst je u pravoslavnoj vjeri, čak do sujeverja''.
Crnogorci su obdareni ''otvorenim karakterom i zdravim rasuđivanjem'', ali ''budući u tami neznanja'' imaju ''slabo shvatanje duga dobrog građanina i hrišćanina''. Sankovski ima u vidu krvnu osvetu koja se od davnina ukorijenila u narodu, koja ''kvari u njemu običaje'', primorava ga da prezire prirodne zakone, ruši tišinu susjeda i zapovijeda takvom narodu da stalno bude u buni i surovosti''.
Ruski diplomata je dao veoma jasnu i blagonaklonu karakteristiku Petra I Petrovića Njegoša, kao glave države, koji je imao neograničenu vlast i autoritet bez pogovora. Mada vrhovna vlast, kako se smatra, pripada Narodnoj skupštini, piše on, ''u suštini svu vlast bez pogovora koristi sada mitropolit Petar... Niko, čak ni gubernator, ne usuđuje se negirati njegov položaj ili učiniti bilo kakvu predstavku ili sugestiju protiv njegove volje... Niko nikada, ni od domaćih, ni od stranaca ako ne uživa njegovo povjerenje, ne može imati ni najmanjeg uspjeha ni u kakvom slučaju. Ponašanje mitropolitovo u narodu zasnovano je na potpunom poznavanju psihologije i naravi Crnogoraca. Dakle, iako on lično raspolaže svim njegovim radnjama, ipak, uvijek pokazuje da je on potčinjen narodnoj vlasti''.

BAZA OSLOBOĐENJA JUŽNIH SLOVENA

Zapazio je Sankovski i neke slabe strane karaktera Petra Prvog: on je bio sklon gordosti i častoljublju, krajnje samoljubiv i zato ponekad nema ''dovoljno čvrstine duha''. Onaj ko mu vješto ide po volji, stiče njegovo povjerenje, ''u stanju je da potpuno ovlada mitropolitom i da čini s njim sve ono što ovaj poželi''. Ovo je bila javna aluzija na opata Dolčija, pod uticajem kojeg je Petar Prvi pokušao da uspostavi odnose sa Francuskom.
Vrijedni su podaci Sankovskog o državnoj organizaciji u Crnoj Gori, funkcijama vlade suda crnogorskog i brdskog. Posljednje se faktički raspalo i samo zahvaljujući brizi vladike ona je ''zadržala još sjenku vlasti i poštovanja kod naroda''. Smatrajući da je neophodno formirati novu vladu, kao i da je namjeravao i mitropolit još prije nekoliko godina, Sankovski je uzeo na sebe inicijativu za sastavljanje projekta njene organizacije. Ovaj projekat koji se javio kao plod zajedničkog djela Sankovskog, mitropolita, guvernadura i drugih ''narodnih načelnika'' bio je sastavljen u Petrogradu (Izvještaj br. 48.).
Crnogorci su molili cara da pokaže prema njima milost ''učvršćenjem naše političke nezavisnosti, učvršćenjem vlade pod svojom jakom zaštitom i pokroviteljstvom''.
Dalje je slijedio projekat organizacije vlade i proračuna rashoda, neophodnih za njeno izdržavanje – 19.700 talijera godišnje, koje bi, kako se pretpostavljalo, obezbeđivala Rusija.
U knjizi Dušana Vuksana ''Petar Petrović Njegoš i njegovo doba'' data je molba Crnogoraca na ime ''cara'' koje je datirano sa majem 1798. godine. Ovaj tekst odgovara dijelu molbe Crnogoraca koja je poslata ''vladaru imperatoru'' (takođe bez imenovanja) 24. oktobra 1805. godine, jer se ponavlja molba koja je upućena u Petrograd još 1798. godine, ili je Vuksan imao na raspolaganju nedatirani odlomak iz projekta koji je sastavljen uz učešće Sankovskog. Čini se da je vjerovatniji ovaj drugi slučaj.
Sankovski je smatrao da, dobivši dobru vladu i unutrašnje ustrojstvo, Crna Gora će postati centrom oslobodilačkog pokreta Južnih Slovena, ''biće u mogućnosti da izbavi narod slovenosrpski ispod turskog ropstva''. On je dokazivao mogućnost prisajedinjenja Crnoj Gori Hercegovine, Zete, i neprisajedinjenih Brda, čemu je težilo stanovništvo ovih oblasti. Na taj način bi se konkretizovali ''balkanski projekti'' A. Čartorijskog, ostvarile nade koje je gajila vlada Aleksandra I, do sredine 1806. godine.

POSLJEDICE MIRA U TILZITU

Čini se da su izvještaji S. Sankovskog koji su urađeni pažljivo i dobronamjerno nakon dužeg boravka u Crnoj Gori, važan istorijski izvor i da daju mnogo interesantnog materijala, koji omogućavaju da se shvati društveno ekonomski položaj zemlje početkom XIX vijeka, politički događaji koji su se tamo desili, formiranje državne organizacije i drugo.
Poslije poraza četvrte koalicije u ratu sa Francuskom Aleksandar I je morao poći na zaključenje mira s Napoleonom. Sredinom 1807. godine među njima bilo je potpisano primirje, poznato kao Tilzitski ugovor, koji se javlja kao povratni punkt u balkanskoj politici Rusije. Njene najvažnije strategijske i političke pozicije u Istočnom Sredozemlju i jugozapadnom dijelu Balkanskog poluostrva bile su izgubljene, Kotor i Jonska ostrva predati su Francuzima, veoma su oslabili rusko-crnogorski politički kontakti.

Crnogorci grubi, ali dobri i blagorodni do izvanrednosti

Položaj se počeo mijenjati u drugoj polovini 1810. godine, kada se u ruskoj javnosti počela formirati ideologija dekabrista, kada se raširilo interesovanje prema stranim zemljama i događajima koji su se tamo dešavali, prema Slovenima kao narodima bliskim ruskom po porijeklu, jeziku i kulturi.
U to vrijeme bilo je još uvijek živo sjećanje o vojnoj kampanji i učešću ruske flote u Sredozemnom moru pod vođstvom Dmitrija N. Senjavina, koja je dala mogućnost ruskim mornarima, vojnicima i oficirima da borave u zemljama koje su naseljene Slovenima, Grcima, Turcima, te da opšte sa njima, a ponekad i da se zajedno bore.

LjUDI STAMENOG KARAKTERA

U vezi sa tim u ruskoj štampi pojavila se ponovo crnogorska tema. U 1817. godini izvjesni M. N. Makarov poslao je uredniku časopisa ''Vjesnik Evrope'' pismo učesnika senjavinske ekspedicije J. M. Markova koje je sadržalo podatke o Crnogorcima i njima susjednim slovenskim narodima. Autor pisma se potpuno oduševljavao Crnogorcima:
''Ja volim njihov karakter koji je zasnovan na pravilima savršenog poštenja - pisao je on. – Oni su grubi i donekle divlji, ali dobri i blagorodni do izvanrednosti; i ako su naši slovenski preci svojim vrlinama bili ispred Crnogoraca, onda su oni bili, zaista, ljudi dostojni svake hvale i ugleda''.
Makarov je nastojao da pronađe pjesme o Crnogorcima koje je on zapisao, ''koje se ne sastavljaju, nego se pjevaju veoma prosto, bez pripreme''. Žalio je što sam ne može napisati veliki članak ili knjigu o Crnogorcima koji su ''tako zanimljivi i tako bliski nama''.
A njegov prijatelj Markov je izrazio nadu da će publikovanje pisama podsjetiti na ''srodnike koji su imali nekakve veze sa dubrovačkim Slovenima i Crnogorcima'', na neophodnost da se ispriča sve interesantno, što su imali u vidu.
I stvarno, ubrzo o Crnogorcima ruski čitaoci su saznali mnogo novog i interesantnog iz knjige Vladimira Bogdanovića Bronevskog. ''Zapisi morskog oficira ...'', koja je izašla 1818. godine. Citati iz nje koji su posvećeni Crnogorcima bili su objavljeni u časopisu ''Sin otadžbine'', što svjedoči o opštem interesovanju za datu tematiku.
Bronevski je služio za vrijeme ekspedicije ruske flote 1806-1807. godine u jednoj od fregata. U slobodnom vremenu on je obišao Kotorsku oblast, proveo tri dana u Crnoj Gori, opštio sa Crnogorcima, tokom vojnih dejstava na Jadranu.

SUSRET RUSA SA KOTORANIMA

S posebnom simpatijom sjeća se ''morski oficir'' južnoslovenskih naroda, sa kojima je imao prilike da opšti za vrijeme boravka ruskih vojnih brodova na Jadranu. Sa posebnim utiskom opisan je svečani susret Rusa sa stanovnicima Kotora i crnogorskim vojnicima, kada je mitropolit Petar I Petrović Njegoš osvještavajući nove zastave na tvrđavama izgovorio ''u jakom stilu”: ''Ostvarila se vaša želja, hrabri Sloveni! Vi vidite među vama davno očekivane po rodu, hrabri Sloveni! Vi vidite među vama davno očekivane po rodu, vjeri, hrabrosti i slavi braću vašu''.
U knjizi se govori o mjerama koje je preduzeo admiral Senjavin u Kotoru: ukidanje svih kazni, pribavljanje vijesti o Hercegovini, pokroviteljstvu trgovine. Ove naredbe doprinijele su popularnosti admirala među mjesnim stanovništvima.
Izlazeći iz žanra sjećanja, pričanje o ovim događajima Bronevski je uključio u svoje ''Zapise'' dvije glave: ''Opis provincije Boke Kotorske'' i ''Opis Crne Gore''. Ovi djelovi po ličnom priznanju autora bili su napisani na osnovu podataka koje je dobio od general-majora P. Ivelića, arhimandrita S. Vukotića, doktora (čije se prezime ne navodi) i ''sličnog opisa jednog austrijskog inženjera'', koji je dostavljen autoru od osobe koja se krije pod kriptonimom ''K.V.P.'', koji se ticao Boke Kotorske.
Ova glava sadrži dosta geografskih, statističkih istorijskih podataka o provinciji koja je pripadala najprije Veneciji, zatim Austriji, a 1806. godine je ujedinjena sa Crnom Gorom. Bokelji, kako zapaža ''morski oficir'', ''od obraćanja sa strancima imaju nekakve prosvećene navike; ali budući krajnje vezani za svoje stare običaje, malo šta se izmijenilo u karakteru i skoro su u svemu slični sa Crnogorcima...'' Plemićko zvanje u Boki ne daje nikakvo preimućstvo, osim ''pravo dostojanstvo koje se zasniva na opštem uvažavanju i, ko je to zaslužio, taj je mnogo veći, nego li plemić''.

''NOTICES SUY MONTENEGRO''

Pri pisanju glave o Crnoj Gori Bronevski, kako je i on sam ubrzo morao priznati poslije izlaska knjige, u svojstvu osnovnog izbora koristio je rukopis Semjena Ivanovića Mazorovića, koji ''nije želio da mu se ime pomene'' i zato je bio pomenut ''pod imenom doktora''. Na raspolaganju Bronevskom, kako se vidi, bilo je i drugo djelo Mazarovića o Boki Kotorskoj, ili Perastu.
Semjen Ivanović Mazarović bio je po porijeklu Bokelj koji je rođen u Perastu, završio jedan od italijanskih univerziteta, a zatim proveo nekoliko godina u Crnoj Gori, baveći se tamo ljekarskom praksom. U 1807. godini on i eksadron Senjavina uputili su se u Rusiju, gdje je stupio u službu u ministarstvo inostranih djela i brzo uznapredovao na službenoj ljetvici. U 1818 - 1826. godini Mazarević je zauzeo položaj ruskog povjerenika za poslove u Persiji.
Primjerak zapisa Mazarevića na francuskom jeziku pod nazivom ''Notices suy Montenegro'' koji je napisan 1808. godine čuva se u Arhivu spoljne politike Rusije. Upoznavši se sa njom može se otkriti da je ''Opis Crne Gore'' u knjizi Bronevskog dosta sličan ''Zapažanjima o Crnoj Gori'', мada sadrži dodatke i skraćenice, na primjer propušteni dio rukopisa Mazarovića u kojem su opisana medicinska pitanja i djelimično ljekovito bilje koje raste u državi.
''Zapažanja o Crnoj Gori'' Mazarovića koja su postala svojevrsna publikacija, мada i bez uputstava autora, interesantna su u mnogim detaljima. Ona su sastavljena od strane putnika koji nije žurio, sa pažnjom, koji je proživio u Crnoj Gori nekoliko godina i koji je ispoljio zainteresovanost da njegov narod postane prosvijećen i civilizovan, da bi ''crnogorska republika'' postala procvjetala država.
Mazarović (a poslije njega Bronevski) veoma je podrobno opisao geografske karakteristike i administrativno ustrojstvo države, njenu istorijsku prošlost i sadašnjost, sistem upravljanja i sudstvo. On je naslikao prekrasan portret mitropolita Petra I Petrovića Njegoša, ispričao je o karakteru i običajima Crnogoraca, njihovom načinu života i karakteristikama njihovog dijalekta; o narodnom folkloru, pjesmama koje se pjevaju na praznicima, pri različitim životnim situacijama i o mnogo čemu drugom.
Pažnju čitalaca privlači težak položaj i nasušne potrebe mladog naroda. Pri tome se ne idealiziraju zaostali običaji, ''divlji život'' kojim žive Crnogorci. Ali, autor o njima govori sa očevidnom naklonošću, ističući visoke karakterne osobine, neiscrpnost ovog junačkog naroda. Crna Gora prema njegovom viđenju je republika po svom državnom ustrojstvu, pri tom izvanredno demokratična.

DOMOVINA JEDNAKOSTI I SLOBODE

- Provincija čini republiku u kojoj se jednakost oslikava u siromaštvu i jednostavnosti, slobodi i hrabrosti - piše Mazarović i poslije njega ovo ponavlja Bronevski. Ovaj posljednji u drugoj glavi je dao potpuno ushićenu karakteristiku nacionalnih osobina Crnogoraca, ocijenivši je klasičnim i staroslovenskim reminiscencijama:
''Ja sam vidio Spartu, vidio sam u pravom smislu riječi republiku, domovinu jednakosti i istinske slobode, gdje običaji zamjenjuju zakon, junaštvo se zasniva na straži slobode, nepravda se sprječava mačem osvete; oduševljavao se uzvišenošću duha, gordošću i smjelošću ovog naroda, čije ime izaziva strah svih susjeda. Način njihovog života, neiscrpnost karaktera i stranost svake raskoši istinski su dostojni svake pohvale. Tri dana koje sam proveo među njima, ja, sam takoreći, dospio bio u novi svijet i upoznao se sa precima mojim devetog i desetog stoljeća, vidio sam pred sobom patrijarhalnu jednostavnost vremena, pričao sa Iljom Muromcem, Dobrinjom i drugim junacima iz naše prošlosti''.
Može se zapaziti da se ovaj tako romantičarski opis i predstava o Crnogorcima razlikovala od trezvenije ocjene karakteristika i ocjena ovog naroda od strane Mazarovića koju je formulisao u zaključnoj glavi svog rukopisa. Koliko je protivurječan sam sebi, Bronevski je takođe dao ovaj zaključak i piše: ''Savremeni filozofi mogli bi vidjeti u nezavisnosti Crnogoraca lik srećne slobode, ali prijatelj čovječanstva neće zapaziti tamo ništa osim nereda i bezvlašća; on je iskreno želio da se oni oslobode lažnih predrasuda i odreknu života protivnog ljudskom dostojanstvu''.
Izvođeni su dokazi da samo zahvaljujući ''pomenutim zakonima'' Crna Gora ima mogućnost da razvije industriju, da doživi i ekonomski procvat, prosvijećenu državu, slični, naprimjer, Švajcarskoj ili Holandskoj republici. Ali, dok Crnogorci tavore ''u mraku neznanja'', mitropolit, iako sposoban za velika djela, ''nema dovoljno snaga da izvrši važnije preobrazbe'' koje može ostvariti samo ruski gospodar.

Život na principima slobode i jednakosti

Na taj način, V. N. Bronevski, prema pričanju Bokelja Mazarovića, nekoliko godina je proživio u Crnoj Gori, formulisao društveno-ekonomske zadatke ovoj maloj zemlji, istaknuvši, da oni ne mogu biti ostvareni bez pomoći Rusije. Ovo je bilo predstavljeno ruskoj čitalačkoj publici u ovim godinama kada se car Aleksandar I nadahnuti član Svetog saveza distancirao od podrške otvorenih političkih kontakata sa Petrom I Njegošem iz bojazni da ne izazove podozrenje Austrije, odrekao se od tradicionalnog pokroviteljstva Crnogoraca. Ne znajući, ili ne uvažavajući ovo stanje, Bronevski je dokazivao da baš Rusija može izvesti Crnogorce na široki put istorijskog progresa, i treba da joj daje stvarnu podršku.

ŠAMPIONI U VJEŠTINI SJEČE SABLJAMA

Prezentirajući glave ''Opis provincije Boke kotorske'' i ''Opis Crne Gore'', Bronevski piše: ''Ja se trudim da precizno oslikam svojstva naroda, po postanku i vjeri nama sličnog, a po odanosti, ljubavi i srdačnosti prema Rusiji tim više dostojnog pažnje mojih sugrađana jer ova zemlja nije opisana još ni od jednog putopisca''.
On je bio u pravu: tek je 1820. godine u Parizu bila izdata dvotomna knjiga L. C. Vialla de Sommieres ''Voyage historiques et politiques au Montenegro'', zahvaljujući kojoj je privučena pažnja evropskog društva za crnogorski narod.
Zapažena je idejna usmjerenost priče Bronevskog o Crnogorcima: nacionalne karakteristike ovog naroda, patrijarhalni način života, državno ustrojstvo izloženi su kao model koji je prezentirao sliku sličnu načinu života i karakteristikama osobenih za pretke ruskog naroda. Crna Gora je služila prošlosti slovenskog etničkog zajedništva, karakterističnog kao materijal za idealizaciju, naravno potpuno naivnu, daleke za ruski romantizam s početka XIX vijeka.
U 1826 godini V. B. Bronevski je izdao još jednu knjigu posvećenu ekspediciji admirala D. N. Senjavina u Sredozemnom moru, - ''Pisma morskog oficira''. U njoj se takođe priča o Crnogorcima, Bokeljima, Dalmatincima, njihovom raspoloženju prema Rusima i odanost prema Rusiji, koja proističe, ''iz vjere i krvnih veza''. Visoko su ocijenjene ratne karakteristike Crnogoraca i Bokelja: ''Ovih 5.000 strijelaca zadivljuju Francuze neobičnom drskošću, jer imaju veliko preimućstvo i ispred regularnih pukova''. Oni su slični ruskim kozacima, a ''u tačnom gađanju i vještini sječe sabljama Crnogorci su bolji od svih evropskih vojska''.

JEDINSTVEN NAROD U EVROPI

Pričalo se i o posebnom načinu života Crnogoraca kao jedinstvenog naroda u Evropi koji koristi ''potpunu slobodu misli i djela'', ali takođe i o njihovoj izuzetnoj društveno-ekonomskoj zaostalosti. Život Crnogoraca koji je zasnovan na principima slobode i jednakosti veoma je težak i pun odricanja. Savremeni Evropejac da bi dostigao jednakost i slobodu ne može podržavati Crnogorce, odreći se prosvijećenosti, civilizovanog načina života.
Interesovanje ruske stvarnosti za balkanske probleme naraslo je u prvoj polovini 1820. godine nakon početka grčke revolucije, zaoštravanja odnosa sa Portom i skorog rusko-turskog rata. Ali, glavnu pažnju u to vrijeme, naravno, privukli su revolucionarni događaji u Grčkoj. Pojačana u to vrijeme cenzura ograničenja, zabraniće štampanje u časopisima članka o društveno-ekonomskim pitanjima – sve je to doprinosilo štampanju sadržaja i formi materijala koji je vezan za Balkan. Baš u to vrijeme kada se rađala ruska slavistika kao nauka u publicistici su vršeni pokušaji tumačenja složenih procesa etnogeneze balkanskih Slovena, njihovog sastava u to vrijeme, o nacionalnim osobinama svakog od ovih naroda.
U 1825. godini u jednom od najpopularnijih društveno-političkih časopisa u Petrogradu – ''Sjevernom arhivu'' – bio je publikovan članak ''Kratak pregled naroda slovenskog plemena koji žive u evropskom dijelu Turske imperije'' sa potpisom S-d-ov. Kako je utvrđeno, njegov autor je bio Aleksej Matvejevič Spiridov koji je služio u 1817. – 1823. godini u ruskom generalnom konzulatu u Dunavskim kneževinama koje su se u to vrijeme pojavile kao centar povezivanja između Rusije i balkanskih naroda. Tako se Spiridov nesumnjivo sretao i imao kontakte sa mnogim predstavnicima ovih naroda, dobijao od njih podatke o položaju u evropskim provincijama Turske. Pri pisanju svog članka on je koristio, naravno, ne samo lične utiske i poglede, nego i literaturne izvore.
Tako Spiridov ubrzo biva upoznat sa djelima Bronevskog. U svakom slučaju on je oslikao način, običaje i karakteristike života Crnogorca ne odudarujući od pisanja ''morskog oficira'' prije nekoliko godina. Ipak, Spiridov se oslanja na karakteristike Crnogoraca kao naroda ''slovenskog plemena'', koje je više od drugih do sada sačuvalo ''čistoću svog porijekla'' i ''čistoću karaktera''. On piše:
''Čistoća karaktera Crnogoraca je veća nego kod svih drugih istoplemenika. Udaljenost od drugih naroda, odvojenost od osmanlija, strogo čuvanje praroditeljskih običaja, privrženost vjeri i izvršavanje njenih zakona, su razlozi neiskvarenosti njihovih karaktera. Ljubav i odanost prema domovini Crnogorac čuva svuda, ma gdje da ga sudbina zavede... Često ostavivši domovinu, Crnogorac prihvata poroke koji su strani njegovim saplemenicima, ali svaki čuva onu srdačnost, grubu otvorenost, onu pravednost u rasuđivanju, kojom se odlikuju njegovi sugrađani''...

NEZAVISAN POLOŽAJ CRNOGORACA

Spiridov potvrđuje faktički nezavisan politički položaj Crnogoraca, koji ''sada potpadaju'' pod Skadarskim sandžakatom ''nazivaju se podanicima Porte Otomanske, ali se uvijek srećno suprostavljaju svakom narušavanju od strane osmanlija svojoj divljoj nezavisnosti, istrebljuju od njihovih napada''.
Kratke podatke saopštava Spiridov o mitropolitu Petru I Petroviću Njegošu kojeg narod ''poštuje kao oca i državnika''. Ovaj blagorodni, mudri i obrazovni čovjek - piše on, - trudi se da uvede škole i prosvijeti narod, ali svakodnevni nemiri i vojnički život Crnogorce će dugo sprječavati da se školuju. Upravljanje u Crnoj Gori ''nije se udaljilo od zakona prirode; ono je prosto, bez mnogo pozitivnih postavki. Mitropolit je vrhovni sudija, vođa, starješina; izabrani glavari sude u međusukobima porodica, otac – u porodicama i tako pravda ide putem izdvajanja odluka, razboritost – prema ispunjavanju ovog, a poštovanje prema starijem tjera ih da uvažavaju njihova opredjeljenja i da se pokoravaju bez pogovora''.
Dajući karakteristiku nacionalnih osobina Crnogoraca, Spiridov ocjenjuje da su oni hrabri i marljivi, ''nijesu zlobni, ali su razdražljivi i osvetnički raspoloženi''. Istina, ''njihova osvetoljubivost prema onome ko ih uvrijedi ima zadatak da čuva čast uvrijeđenog bez zlobe''. Mnogi Crnogorci, napuštajući domovinu, bave se trgovinom, služe u vojsci stranih država. Pri tome oni ''s čestitošću, hrabrošću i revnošću ispunjavaju svoje obaveze; naročito mnogi od njih, prihvatajući službu u ruskoj vojsci, uvijek se odlikuju junaštvom i čestitošću.
Jedan od problema kome je posvetio dosta pažnje Spiridov, bila je etnogeneza južnoslovenskih naroda. Pri tome za Slovene ''po postanku'' on je smatrao ne samo Bugare, Srbe, Crnogorce, Bosance, Hercegovce, Hrvate, nego i Albance, Moldavce, i Vlahe. Balkan, prema njegovom mišljenju od ranog srednjeg vijeka postao je region koji je u osnovi naseljen Slovenima – sa izuzetkom Grka, a kasnije Turaka...

MALI, ALI JUNAČKI NAROD

Hipoteza Spiridova o etnogenezi i nacionalnim osobinama balkanskih naroda, naravno, bila je pogrešna i svjedočila je o veoma uprošćenoj predstavci autora o ovim složenim problemima. Ali, neophodno je uvažavati, da je početkom 1825. godine ruska slavistika učinila prvi korak, a naučnih fakata o istorijskoj prošlosti i savremenom položaju balkanskih Slovena bilo je veoma malo. Pitanje o porijeklu Albanaca u evropskoj nauci tada još ostaje tamno i neobjašnjeno.
Na taj način, u prvoj četvrtini XIX vijeka u ruskoj publicistici prati se narastanje interesovanja za Crnogorce kao mali, ali junački narod koji se nije pokorio turskoj vlasti i koji je uspješno čuvao svoju slobodu.
Karakteristična je bila idealizacija nacionalnih osobina Crnogoraca, očuvanje patrijarhalnih običaja koji kao da su davali materijal za rekonstrukciju davne prošlosti slovenskih naroda, njihovog demokratskog načina života i visokih karakternih osobina.



(KRAJ)

Rusi su Bokelje zvali PRIMORSKIM SLOVENIMA

Piše i na www.rastko.org.yu da nema Srba u Boki prije nego je u nju stigao Vuk Karadžić 1834. godine!
Nema Srba u Boki prije nego ih je Vuk Karadžić izmislio u njegovom članku Srbi Svi i Svuda.

Quote:

---

Originally Posted by Rastko.org.yu

То се може разумјети кроз чињенице да су православни Бокељи (у руским исправама називани "приморским Словенима")

---

Quote:

---

Originally Posted by Rastko.org.yu

Царица Катарина II имала је добар рецепт за активирање руске поморске силе. Позвала је под своју заставу "приморске Словене"

---

Fino stoji na veljesrpski sajt! :arrow: http://www.rastko.org.yu/rastko-bo/istorija/vkostic-podvizi_bokelja.html#_Toc518965357


.

24. jul 1757.

Na Cetinju je Opštecrnogorski zbor donio odluku o odlasku hiljadu Crnogoraca u Rusiju, radi obrazovanja posebnog Husarskog puka.